૧૧.૨૦
પેટ્રોલિયમનું પરિશોધનથી પેરાસેલ્સસ
પેનલ્ટી-કિક
પેનલ્ટી–કિક : પેનલ્ટી-કિક એ ફૂટબૉલની રમતમાં પેનલ્ટી-પ્રદેશમાં, બચાવપક્ષના ખેલાડીઓ દ્વારા, પંચ-અધિકારીના(referee)ના મંતવ્ય મુજબ, ઇરાદાપૂર્વક નવ ભૂલોમાંથી કોઈ પણ એક ભૂલ કરે તો પંચ-અધિકારી દ્વારા શિક્ષા તરીકે આક્રમણ-પક્ષને મળતા લાભરૂપ કિક. નવ ભૂલો આ મુજબ છે : (1) આક્રમણ કરનાર ખેલાડીને લાત મારવી, (2) આંટી મારીને ગબડાવવો, (3) ઉપર કૂદકો મારવો,…
વધુ વાંચો >પેનલ્ટી-કૉર્નર
પેનલ્ટી–કૉર્નર : હૉકીની રમત દરમિયાન બચાવપક્ષના ખેલાડીઓ નીચે દર્શાવેલી ભૂલો કરે ત્યારે આક્રમણ -પક્ષને આપવામાં આવતો લાભરૂપ પેનલ્ટી-કૉર્નર. બચાવપક્ષના ખેલાડીઓ : (1) ઇરાદાપૂર્વક 22.9 મી. રેખાની અંદર નિયમભંગ કરે, (2) ઇરાદાપૂર્વક દડાને ગોલલાઇનની બહાર ફટકારે, (3) કૉર્નર-હિટ દરમિયાન વારંવાર 4.6 મી.ની અંદર આવી જાય અને (4) સ્ટ્રાઇકિંગ સર્કલની અંદર સામાન્ય…
વધુ વાંચો >પેનિગર એરિક
પેનિગર, એરિક (જ. 28 ડિસેમ્બર 1904, સહારનપુર, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 30 ડિસેમ્બર 1996, એડિનબર્ગ, ગ્રેટબ્રિટન) : ભારતના મહાન હૉકી-ખેલાડી. એમ તો 1928માં ઑલિમ્પિક રમતોત્સવમાં ભાગ લેવા ગયેલી ભારતીય હૉકી-ટીમના ઉપસુકાની તરીકે તેમની પસંદગી થઈ હતી; પરંતુ સુકાની જયપાલસિંહને રમતોત્સવ દરમિયાન ઇંગ્લૅન્ડ જવાનું હોવાથી સેમિફાઇનલ તેમજ ફાઇનલ સ્પર્ધાઓમાં સુકાની તરીકે આગેવાની એરિક…
વધુ વાંચો >પેનિસિલિયમ
પેનિસિલિયમ : આર્થિક રીતે અગત્યની તેમજ સજીવોમાં રોગ ઉપજાવતી ફૂગની એક પ્રજાતિ. એક વર્ગીકરણ મુજબ તેને વનસ્પતિ-સૃષ્ટિના વિભાગ માયકોટા, વર્ગ એસ્કોમાયસિટ્સ, શ્રેણી યુરોશિયેલ્સના યુરોટિયેસી કુળમાં મૂકવામાં આવે છે. હાલમાં ફૂગની ગણના મોટેભાગે વનસ્પતિ-સૃષ્ટિના થેલોફાઇટા વિભાગના યુમાયસેટ્સ ઉપવિભાગ તરીકે થાય છે. પેનિસિલિયમના બીજરેણુધરો (conidiophores) સીધા અને ઉપલે છેડે શાખામય અને તે…
વધુ વાંચો >પેનેક્સ
પેનેક્સ : દ્વિદળી વર્ગના ઍરાલિયેસી કુળની એક નાની પ્રજાતિ. તે બહુવર્ષાયુ શાકીય જાતિઓની બનેલી છે અને તેનું વિસ્તરણ પૂર્વ એશિયાના સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં અને ઉત્તર અમેરિકામાં થયેલું છે. Panax lancastrii નામની શોભન-જાતિ 20.00 સેમી. જેટલી ઊંચી હોય છે અને તેનાં પર્ણો લગભગ ગોળ અને લીલા રંગના આછા પીળા-સફેદ ધાબાવાળાં અને આકર્ષક…
વધુ વાંચો >પૅન્કહર્સ્ટ એમેલિન
પૅન્કહર્સ્ટ, એમેલિન (જ. 15 જુલાઈ 1858, મૅન્ચેસ્ટર, યુ. કે.; અ. 14 જૂન 1928 લંડન, યુ. કે.) : ઇંગ્લૅન્ડમાં નારીદાસ્યનિષેધ માટે સત્યાગ્રહ કરનાર તથા તે દેશમાં સ્ત્રીઓને મતદાનનો હક પ્રાપ્ત થાય તે માટે સફળ લડત આપનાર અગ્રણી મહિલા નેતા. તેને પ્રજાના ન્યાયી હકો માટે સંઘર્ષ કરવાની તાલીમ વારસામાં મળી હતી. વિખ્યાત…
વધુ વાંચો >પેન્જિયા
પેન્જિયા : ભૂસ્તરીય કાળમાં અગાઉ અસ્તિત્વ ધરાવતો ઉત્તર ગોળાર્ધસ્થિત બધા જ ખંડોથી બનેલો વિશાળ ભૂમિસમૂહ. લોરેશિયા અને ગાડવાના ખંડો ભેગા હતા ત્યારનો તે એકમાત્ર વિશાળ તર્કમાન્ય ભૂમિસમૂહ છે. તેમાંથી વિભાગીકરણ થઈને વર્તમાન ખંડોની ગોઠવણી થયેલી છે. વૅગનર-સૂચિત ખંડીય પ્રવહન થયું તે અગાઉ પેન્જિયાના નામથી ઓળખાતા સંયુક્ત ભૂમિસમૂહનું અસ્તિત્વ હતું. પેન્જિયાનું…
વધુ વાંચો >પેન્ઝિયાસ આર્નો આલ્ડા
પેન્ઝિયાસ, આર્નો આલ્ડા (જ. 26 એપ્રિલ 1933, મ્યૂનિક, જર્મની) : કૉસ્મિક સૂક્ષ્મ તરંગ પૃષ્ઠભૂમિ વિકિરણ(cosmic microwave background radiation)ની શોધ માટે, અમેરિકન ખગોળ-ભૌતિકવિજ્ઞાની (astorphysicist), રૉબર્ટ વુડ્રો વિલ્સનની સાથે 1978ના ભૌતિકશાસ્ત્ર વિષયના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. તેઓ તેમનાં માતાપિતા સાથે 1940માં યુ.એસ. ગયા અને ત્યાં ન્યૂયૉર્કની સિટી કૉલેજ તથા કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો…
વધુ વાંચો >પૅન્ઝી
પૅન્ઝી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગના વાયોલેસી કુળની એક પ્રજાતિ. એને હાર્ટ ઇઝ પણ કહે છે. આમ તો આ છોડ બહુવાર્ષિક છે; પરંતુ એને મુખ્યત્વે મોસમી (વાર્ષિક) છોડ તરીકે ઉછેરવામાં આવે છે. એની ઊંચાઈ 20-25 સેમી. થાય છે અને છોડ જમીન ઉપર ફેલાય છે. શિયાળુ મોસમમાં તે થાય છે. એનાં ફૂલ…
વધુ વાંચો >પેન્ટાગોન
પેન્ટાગોન : અમેરિકાના લશ્કરી વડામથક તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતી વિશાળ પંચકોણી ઇમારત. તે વૉશિંગ્ટન, ડી.સી. પાસે વર્જિનિયા રાજ્યના આર્લિંગ્ટન પરગણામાં પોટૅમિક નદીના પશ્ચિમ કિનારે આવેલ છે. લશ્કરી વડામથક તરીકે અહીંયાં અમેરિકાની સેનાની ત્રણેય પાંખો : ભૂમિદળ, નૌકાદળ તથા હવાઈ દળનાં મુખ્ય કાર્યાલયો છે. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન બાંધકામમાં વપરાતા લોખંડની અછત વર્તાતી…
વધુ વાંચો >પેટ્રોલિયમનું પરિશોધન
પેટ્રોલિયમનું પરિશોધન : પેટ્રોલિયમ(કાચું અથવા ખનિજ-તેલ)ના વિવિધ અંશો(fractions)ને અલગ પાડી તેમને ઉપયોગી નીપજોમાં ફેરવવાનો વિધિ. કુદરતી તેલ જાડું, પીળાશથી કાળા પડતા રંગનું, અનેક ઘટકો ધરાવતું સંકીર્ણ પ્રવાહી હોય છે. સંઘટનની દૃષ્ટિએ તેમાં પ્રદેશ પ્રમાણે તફાવત હોય છે. કેરોસીન અને અન્ય પ્રવાહી ઇંધનો, ઊંજણતેલ, મીણ વગેરે પેદાશો રાસાયણિક વિધિ બાદ મળે…
વધુ વાંચો >પેડર્સન, ચાર્લ્સ જે. (Pedersen, Charles J.)
પેડર્સન, ચાર્લ્સ જે. (Pedersen, Charles J.) [જ. 3 ઑક્ટોબર 1904, પુસાન, કોરિયા(Pusan, Korea); અ. 26 ઑક્ટોબર 1989, સાલેમ, ન્યૂ જર્સી, યુ.એસ.એ.] : ક્રાઉન ઈથર સંશ્લેષણ માટેના અતિખ્યાતનામ અમેરિકન કાર્બનિક રસાયણવિદ અને 1987ના રસાયણશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. સી. જે. પેડર્સનનો જન્મ દક્ષિણ-પૂર્વ કોરિયાના દરિયાકાંઠાના પુસાનમાં થયો હતો. તેમના પિતા બ્રેડ પેડર્સન…
વધુ વાંચો >પેડિપ્લેઇન (pediplain)
પેડિપ્લેઇન (pediplain) : આછા ઢોળાવવાળાં વિસ્તૃત મેદાની ભૂમિસ્વરૂપો. અનુકૂળ સંજોગો મળતાં નજીક-નજીકના પેડિમેન્ટ (જુઓ, પેડિમેન્ટ) એકબીજા સાથે જોડાઈને એક થતા જાય અથવા રણવિસ્તારોમાં પાસપાસે છૂટાં છૂટાં રહેલાં ઊપસેલા ઘુમ્મટ આકારનાં ભૂમિસ્વરૂપો જોડાઈને મોટા પાયા પરનાં વિસ્તૃત મેદાનો રૂપે વિકસે તેને પેડિપ્લેઇન કહેવાય. સમશીતોષ્ણ આબોહવાવાળા વિસ્તારોમાં નદીજન્ય ઘસારાને કારણે જે રીતે…
વધુ વાંચો >પેડિમેન્ટ (pediment) (1)
પેડિમેન્ટ (pediment) (1) : શુષ્ક-અર્ધશુષ્ક પ્રદેશમાં ઘસારો પામતી જતી તળખડકસપાટીથી બનેલું તદ્દન આછા ઢોળાવવાળું મેદાન. તે ક્યારેક નદીજન્ય કાંપ કે ગ્રૅવલના પાતળા પડથી આચ્છાદિત થયેલું કે ન પણ થયેલું હોય. આવા વિસ્તારો પર્વતની તળેટીઓ અને નજીકની ખીણ(કે થાળાં)ની વચ્ચેના ભાગમાં ઘસારાજન્ય પરિબળોથી તૈયાર થતા જોવા મળે છે અને સાંકડા, વિસ્તૃત…
વધુ વાંચો >પેડિમેન્ટ (2)
પેડિમેન્ટ (2) : ઇમારતના સ્થાપત્યના આગળના ભાગના શિખર પરની ત્રિકોણવાળી રચના. પાશ્ચાત્ય શૈલીના સ્થાપત્યમાં આનો ભાવાર્થ અલગ અલગ શૈલીઓમાં અલગ અલગ થાય છે. પ્રશિષ્ટ સ્થાપત્યમાં કાંગરીથી સંકળાયેલ સ્તંભશીર્ષ ઉપરની દીવાલનો ત્રિકોણાકાર ભાગ; રેનેસાં સ્થાપત્યશૈલીમાં કોઈ પણ છતના છેડાની બાજુઓ ત્રિકોણાકાર અથવા વર્તુળની ચાપના આકારનો ભાગ. ગૉથિક શૈલીના સ્થાપત્યમાં છતની બાજુનો…
વધુ વાંચો >પેણગંગા (નદી)
પેણગંગા (નદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં વહેતી નદી. તે ઉત્તર મહારાષ્ટ્રના બુલઢાણા જિલ્લામાં આવેલા ચિખલી તાલુકાની પશ્ચિમ સરહદે અજંતાની ટેકરીઓમાંથી નીકળે છે. શરૂઆતમાં તેનો પ્રવહનપથ અગ્નિ દિશા તરફનો રહે છે, પછીથી અકોલા તરફ દક્ષિણમાં વહે છે, ત્યાંથી પરભણી-યવતમાળ-નાંદેડ જિલ્લાઓની સરહદ પર વહે છે. યવતમાળ જિલ્લાના વણી તાલુકામાં તે વર્ધા નદીને મળે…
વધુ વાંચો >પેતાં હેન્રી ફિલિપ (બેનોની ઓમાર)
પેતાં, હેન્રી ફિલિપ (બેનોની ઓમાર) (જ. 24 એપ્રિલ 1856, કાઉચી-લા-તૂર; અ. 23 જુલાઈ, 1951, લિદયુ) : ફ્રાન્સના લશ્કરના સેનાપતિ તથા રાજદ્વારી નેતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જર્મનો સાથે સાથ અને સહકાર સાધવા સબબ વૃદ્ધ વયે તેમના પર કામ ચલાવીને જન્મટીપની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. ઉત્તર ફ્રાન્સમાં એક ખેડૂત પરિવારમાં જન્મ. પ્રાથમિક…
વધુ વાંચો >પૅતિયો
પૅતિયો : મકાનની અંદર ચોતરફ થાંભલીઓની રચનાથી શોભતો ખુલ્લો ચૉક. પાશ્ચાત્ય સ્થાપત્યની પરિભાષા પ્રદેશાનુસાર જુદી જુદી હોય છે; પરંતુ તેના મૂળમાં લૅટિન ભાષાનો ઘણો ફાળો રહેલો છે. સમયાંતર અને વિકાસને લઈને ઐતિહાસિક સંકલનને પરિણામે પ્રાંતીય પરિભાષાઓ પણ તેટલી જ સમૃદ્ધ થઈ અને જુદા જુદા પ્રાંતોમાં સ્થાપત્યના વિકાસની સાથે સાથે આની…
વધુ વાંચો >પેથિડીન (મેપેરિડીન)
પેથિડીન (મેપેરિડીન) : અફીણજૂથનું નશાકારક પીડાશામક (narcotic analgesic) ઔષધ. તે શાસ્ત્રીય રીતે એક ફિનાઇલ પિપરિડીન જૂથનું સંયોજન છે. તેની રાસાયણિક સંરચના નીચે મુજબ છે : તે કેન્દ્રીય ચેતાતંત્રના પ્રકારના અફીણાભ-સ્વીકારકો સાથે જોડાય છે અને તે કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર તથા આંતરડામાંની ચેતાતંત્રીય પેશીઓ પર અસર કરે છે. કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર પરની તેની અસર…
વધુ વાંચો >પેદાશ (product)
પેદાશ (product) : કોઈ પણ જરૂરિયાત (want) સંતોષવાની ક્ષમતા કે શક્તિ ધરાવતા મૂર્ત ભૌતિક પદાર્થો કે અમૂર્ત સેવાઓ. પ્રાથમિક જરૂરિયાતો સંતોષવા તથા સુવિધાપૂર્ણ જીવન જીવવા માટે ઉપયોગી પદાર્થો અને સેવાઓનું ઉત્પાદન પેદાશ કહેવાય છે. પ્રત્યેક પેદાશ વપરાશમૂલ્ય અને વિનિમય-પાત્રતા ધરાવે છે તેમજ તેના તરફ ગ્રાહકનું ધ્યાન દોરી શકાય છે. પેદાશની…
વધુ વાંચો >