ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
ટિગ્મૅટિક ગેડીકરણ
ટિગ્મૅટિક ગેડીકરણ : કરચલીયુક્ત શિરા કે ખડકદ્રવ્યથી ઉદભવતી ગેડરચના. મૂળ ગ્રીક શબ્દ ‘ટિગ્મા’ અર્થાત્ કરચલીવાળો પદાર્થ. મિગ્મેટાઇટ ખડકમાં સામાન્યત: જોવા મળતા પ્રવાહવત્ ગેડીકરણના પ્રકાર માટે સર્વપ્રથમ આ શબ્દ વપરાયેલો, હવે આ પર્યાય ઉગ્ર વિકૃતિ ધરાવતા પ્રદેશોમાં તેમજ ગ્રૅનાઇટની ઉત્પત્તિવાળા વિસ્તારોમાં જોવા મળતી વધુ પડતી વળાંકવાળી ક્વાટર્ઝ-ફેલ્સ્પારયુક્ત શિરાઓ માટે પણ ઉપયોગમાં…
વધુ વાંચો >ટિચનર ઍડવર્ડ બ્રૅડફર્ડ
ટિચનર, ઍડવર્ડ બ્રૅડફર્ડ (જ. 11 જૂન 1867, ચિચિસ્ટર, સસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 3 ઑગસ્ટ 1927, ઇથાકા, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.એ.) : અમેરિકામાં રચનાવાદને એક વિચારતંત્ર તરીકે પ્રસ્થાપિત કરનાર અંગ્રેજ મનોવિજ્ઞાની. ટિચનર ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના સ્નાતક હતા. તેમણે જર્મનીમાં લાઇપઝિગ યુનિવર્સિટીમાં વિલ્હેલ્મ વૂન્ટની વિશ્વવિખ્યાત પ્રયોગશાળામાં 1890થી 1892 સુધી વૂન્ટના માર્ગદર્શન હેઠળ તાલીમ લીધી હતી. તાલીમ…
વધુ વાંચો >ટિટિયસ-બોડે નિયમ
ટિટિયસ-બોડે નિયમ : સૂર્યથી ગ્રહનું અંતર અંદાજવા માટેનો પ્રાચીન પરંપરાગત નિયમ. 1772માં યોહાન બોડે નામના જર્મન ખગોળશાસ્ત્રીએ પ્રસ્તુત નિયમ સૌપ્રથમ પ્રકાશિત કર્યો અને ત્યારથી તે બોડે નિયમ તરીકે જાણીતો થયો. યુરેનસ, નેપ્ચૂન અને પ્લૂટોની શોધ પહેલાં 1766માં ટિટિયસ નામના જર્મન ગણિતશાસ્ત્રીએ આ નિયમ યોજ્યો હતો અને તેનો ઉપયોગ પણ કર્યો…
વધુ વાંચો >ટિટેનિયમ
ટિટેનિયમ : આવર્ત કોષ્ટકના ચોથા (અગાઉના IVA) સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુતત્વ સંજ્ઞા Ti. તે રાસાયણિક રીતે સિલિકોન અને ઝર્કોનિયમને મળતું આવે છે. પ્રથમ શ્રેણીના સંક્રમણ તત્વ તરીકે તે વેનેડિયમ અને ક્રોમિયમ સાથે પણ સમાનતા ધરાવે છે. વિપુલતાની ર્દષ્ટિએ ઍલ્યુમિનિયમ, આયર્ન અને મૅગ્નેશિયમ પછી નિર્માણાત્મક (structural) તત્વ તરીકે તેનું ચોથું અને સામાન્ય…
વધુ વાંચો >ટિન (કલાઈ)
ટિન (કલાઈ) : આવર્તક કોષ્ટકના 14મા (અગાઉના IV B) સમૂહનું રાસાયણિક્ ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Sn. ઈ. સ. પૂ. 4000–3500માં દક્ષિણ મેસોપોટેમિયા(હાલના ઇરાક)ના ઉર શહેરમાં ટિન અને કૉપરની મિશ્રધાતુ(કાંસું)માંથી સાધનો બનાવવામાં આવતાં. પૃથ્વીના પોપડામાં તેનું પ્રમાણ 0.001 % જેટલું છે. તેનું મુખ્ય ખનિજ કેસિટરાઇટ SnO2 છે. ટિનનાં કેટલાંક ખનિજમાં ગંધક સંયોજાયેલો હોય…
વધુ વાંચો >ટિનોસ્પોરા
ટિનોસ્પોરા : વનસ્પતિના દ્વિદળી વર્ગની મેનીસ્પર્મેસી કુળની પ્રજાતિ. વિશ્વમાં તેની 8 જેટલી જાતિઓ થાય છે. Tinospora cordifolia (Willd) Miers. ex Hook. F. & Thoms. હિં. अमृता, ગુ. ગળો અને મ. गुळवेल, અં. ગુલાંચા ટિનોસ્પોરા. તે એશિયા, આફ્રિકા અને ઑસ્ટ્રેલિયાના ઉષ્ણકટિબંધીય વિસ્તારોમાં વિતરણ પામેલી વેલ છે. ગળો વિશાળ, સુંવાળી અને પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >ટિન્ટરેટો, જેકોપો
ટિન્ટરેટો, જેકોપો (જ. 1518, વેનિસ, ઇટાલી; અ. 1594, વેનિસ) : ઇટાલિયન ચિત્રકાર. પિતા રંગરેજ હોવાથી ઇટાલિયન ભાષામાં રંગારો અર્થ ધરાવતું ટિન્ટરેટો નામ ધારણ કર્યું. લગભગ 1537માં ટિશિયન જેવા નામી ચિત્રકારના સ્ટુડિયોમાં તેમની કારકિર્દીનો પ્રારંભ થયો. કલાકાર તરીકે વ્યવસાયી આચારનિષ્ઠા ન હોવાથી વ્યક્તિ તરીકે તે પ્રજામાં ખૂબ અપ્રિય હતા. અલબત્ત, ચર્ચ…
વધુ વાંચો >ટિન્ડલ અસર
ટિન્ડલ અસર (Tyndall effect) : 1859માં ટિન્ડલ દ્વારા શોધાયેલ અસાતત્ય (discontinuities) ધરાવતી પ્રણાલીમાંથી પ્રકાશપુંજ પસાર થાય ત્યારે પ્રકાશનું ર્દશ્યમાન વિખેરણ (visible scattering) થવાની ઘટના. પ્રકાશપુંજના તેજસ્વી ભાગને ટિન્ડલ શંકુ કહે છે. એક બંધ, અંધારા ઓરડામાં પ્રકાશનો લિસોટો દાખલ થાય ત્યારે તેનો માર્ગ જોઈ શકાય છે. કારણ કે ઓરડાની હવામાં તરતા…
વધુ વાંચો >ટિન્બર્જન, નિકોલાસ
ટિન્બર્જન, નિકોલાસ (જ. 15 એપ્રિલ 1907, ધ હેગ; અ. 21 ડિસેમ્બર 1988 ઑક્સડૂ ડૅ) : 1973ના નોબેલ પુરસ્કારના ડચ વિજેતા. કાર્લ રિટર ફૉન ફ્રિશ અને કૉનરેડ ઝેચારિઆઝ લૉરેન્ઝ તેમના સહવિજેતા હતા. તેમને વ્યક્તિગત અને સામાજિક વર્તનપ્રણાલીઓના બંધારણ અને નિર્દેશન અંગેના સંશોધન માટે આ પુરસ્કાર મળેલો, 1930માં લૉરેન્ઝ અને ટિન્બર્જને વિવિધ…
વધુ વાંચો >ટિન્બર્જન, યાન
ટિન્બર્જન, યાન (જ. 12 એપ્રિલ 1903, ધ હેગ, અ. 9 જૂન 1994) : વિખ્યાત ડચ અર્થશાસ્ત્રી અને 1969ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના પ્રથમ નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા તથા નિકોલાસ ટિન્બર્જનના ભાઈ. 1929માં લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી ‘મિનિમમ પ્રૉબ્લેમ્સ ઇન ફિઝિક્સ ઍન્ડ ઇકૉનૉમિક્સ’ વિષય પર લખેલા મહાનિબંધ પર પીએચ.ડી. પ્રાપ્ત કરી. 1929–45 દરમિયાન નેધરલૅન્ડ્ઝમાં સેન્ટ્રલ બ્યૂરો…
વધુ વાંચો >જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >