ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ગાંગુલી, ગુણેન
ગાંગુલી, ગુણેન (જ. 1 મે, 1924, હિઝૂલી) : દિલ્હીના ચિત્રકાર. સરકારી સંસ્થામાંથી કળામાં ડિપ્લોમા લીધા પછી ઇટાલીની સંશોધન માટેની શિષ્યવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરી વધુ અભ્યાસ માટે ફ્લૉરેન્સ જઈ આવેલા. તેમનાં એકલ પ્રદર્શનો 1954–62માં યોજાયેલાં. તેમની કલામાં ભૌમિતિક આકારોનું પ્રાધાન્ય રહ્યું છે. આકારો સુરેખ હોવા સાથે રંગોની સમતુલા જાળવી કલાનાં તત્વોને વફાદાર…
વધુ વાંચો >ગાંગુલી, માણિકરામ
ગાંગુલી, માણિકરામ : અઢારમી સદીના બંગાળી કવિ. એમનું ધર્મનો મહિમા કરતું ‘ધર્મમંગલ’ કાવ્ય બંગાળીનાં મંગલકાવ્યોની પરંપરામાં ઉલ્લેખનીય છે. તે અત્યંત રસપ્રદ અને વ્યંગ્યથી ભરપૂર છે. તેમાં ભૂતપૂર્વ બંગાળી કવિઓનો વ્યંગ્યાત્મક ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. એ પરંપરાનાં કાવ્યોમાં કોઈ એક દેવના માહાત્મ્યનું કીર્તન હોય છે. જેમાં મનસા, ચંડી, દુર્ગા વગેરે મુખ્ય…
વધુ વાંચો >ગાંગુલી, સૌરવ
ગાંગુલી, સૌરવ (જ. 8 જુલાઈ 1972, કૉલકાતા) : જાણીતા ડાબેરી બૅટ્સમૅન. પિતાનું નામ ચંડીદાસ ગાંગુલી, માતાનું નામ નિરૂપમા ગાંગુલી અને પત્નીનું નામ ડોના ગાંગુલી (ભારતીય ક્લાસિકલ ડાન્સર). કૉલકાતાના અતિ ધનવાન કુટુંબમાં જન્મેલ સૌરવ બાળપણથી ખૂબ જ સુખ-સાહ્યબીમાં રહેલો. પરિણામે તેને બધા લોકો મહારાજા તરીકે ઓળખતા. શરૂઆતમાં ફૂટબૉલ તરફ આકર્ષણ હતું…
વધુ વાંચો >ગાંજો
ગાંજો : જુઓ ભાંગ.
વધુ વાંચો >ગાંઠનો કોહવારો
ગાંઠનો કોહવારો : જુદી જુદી સૂક્ષ્મ પરોપજીવી જીવાત વનસ્પતિનાં થડ, ડાળી કે મૂળની ગાંઠમાં પ્રવેશ કરી તે ભાગોમાં ફૂગ, આંતરકોષ અને પેશીમાં વૃદ્ધિ કરી તેમાંથી ખોરાક લઈ વૃદ્ધિ કરે છે. તેથી ગાંઠમાં કોષોનું મૃત્યુ થવાથી આવી ગાંઠમાં સડો પેદા થાય છે. તેને ગાંઠના કોહવારા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. હિંમતસિંહ લાલસિંહ…
વધુ વાંચો >ગાંઠિયા માખી
ગાંઠિયા માખી : તલના પાકમાં ઉપદ્રવ કરતી દ્વિપક્ષ (diptera) શ્રેણીના સેસિડોમાયડી કુળની એક જીવાત ગૉલ ફલાય (Asphondylia sesami). તલનો પાક જ્યારે ફૂલ અવસ્થાએ આવે ત્યારે આ જીવાતના નુકસાનથી ફૂલમાંથી ડોડવા બેસવાને બદલે ગાંઠિયા (ગૉલ્સ) થઈ જાય છે. આ કીટકની પુખ્ત અવસ્થા ફિક્કા પીળાશ પડતા રંગની અને પગ વગરની હોય છે.…
વધુ વાંચો >ગાંડીવ
ગાંડીવ (1925–1973) : ગાંડીવ સાહિત્ય મંદિર, સૂરતના ઉપક્રમે પ્રસિદ્ધ થતું રહેલું બાળકોનું પખવાડિક. નાનાં બાળકોથી માંડી કિશોરોને ગમ્મત સાથે જ્ઞાન આપતા આ પખવાડિકના તંત્રી નટવરલાલ માળવી હતા. બાળવાર્તા, બાળકાવ્યો, દેશવિદેશની કિશોરકથાઓ, વિવિધ કહેવતો, કોયડા, ભુલભુલામણીનાં ચિત્રો ઇત્યાદિ દ્વારા બાળકની જિજ્ઞાસાને વધુ સતેજ કરવાનો અભિગમ રહેતો. ‘ગાંડીવ’ 1925ના જુલાઈ માસથી શરૂ…
વધુ વાંચો >ગાંધી (ચિત્રપટ)
ગાંધી (ચિત્રપટ) : કોલંબિયા પિક્ચર્સ દ્વારા 1981–82માં નિર્મિત આઠ ઑસ્કર ઍવૉર્ડ વિજેતા વિશ્વવિખ્યાત રંગીન ચલચિત્ર. તે અંગ્રેજી અને હિંદી ભાષામાં તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. તેના દિગ્દર્શક પ્રસિદ્ધ બ્રિટિશ ચલચિત્રનિર્માતા રિચાર્ડ ઍટનબરો છે. આ ચલચિત્ર ગાંધીજી(1869–1948)ના જીવનનાં 79 વર્ષમાંથી 56 વર્ષની જાહેર કારકિર્દી આવરી લે છે. તેમાં મહાત્મા ગાંધીજીની મુખ્ય ભૂમિકામાં…
વધુ વાંચો >ગાંધી, ઇન્દિરા
ગાંધી, ઇન્દિરા (જ. 19 નવેમ્બર 1917, અલ્લાહાબાદ; અ. 31 ઑક્ટોબર 1984, નવી દિલ્હી) : ભારતનાં પહેલાં મહિલા વડા પ્રધાન. તેઓ 24 જાન્યુઆરી 1966થી 24 માર્ચ 1977 તથા 14 જાન્યુઆરી 1980થી તેમના અવસાન સુધીના બે સમયગાળા દરમિયાન ભારતના વડા પ્રધાનપદે રહ્યાં હતાં. સંમોહક વ્યક્તિત્વ સાથે પ્રતાપી અને પ્રભાવક રાજકારણ દ્વારા તેમણે…
વધુ વાંચો >ગાંધી, ઇન્દુલાલ ફૂલચંદ
ગાંધી, ઇન્દુલાલ ફૂલચંદ (જ. 12 ડિસેમ્બર 1911, મકનસર, મોરબી; અ. 10 જાન્યુઆરી 1986, રાજકોટ) : ગુજરાતી કવિ, નાટ્યકાર અને વાર્તાકાર. તખલ્લુસ ‘શશીવદન મહેતા’ અને ‘પિનાકપાણિ’. માતાનું નામ ઝબકબાઈ. જાતે દશા શ્રીમાળી વણિક. 1932માં સૂર્યલક્ષ્મી સાથે લગ્ન. પ્રાથમિક શિક્ષણ રાજકોટમાં. પિતા વ્યવસાય અર્થે કરાંચી ગયા. ત્યાં ઇન્દુલાલે 1928થી 1947 સુધી પાનબીડીની…
વધુ વાંચો >