ખંડ ૬(૧)

ખનિજ-વર્ણરેખા (streak) : ખનિજનો ચૂર્ણ સ્વરૂપમાં રંગ દર્શાવતો ગુણધર્મ. તેથી તેને ચૂર્ણરંગ પણ કહેવાય છે. ખનિજની વર્ણરેખા અર્થાત્ તેનો ચૂર્ણરંગ, ખનિજના મૂળ જથ્થાના રંગ કરતાં જુદો હોઈ શકે; જેમ કે, કાળા કે કથ્થાઈ રંગનું હીમેટાઇટ લાલ રંગની અને સોનેરી પીળો પાયરાઇટ ઘેરા લીલા રંગની વર્ણરેખા આપે છે. વર્ણરેખા પારખવા માટે…

ખનિજવિભેદ (cleavage) : ખનિજોની અમુક ચોક્કસ રીતે તૂટવાની (છૂટા પડવાની) ક્રિયા. તૂટેલી ખનિજસપાટીને વિભેદસપાટી (cleavage plane) કહે છે. ખનિજોમાં જોવા મળતા વિભેદ ખનિજના સ્ફટિકીય સ્વરૂપ તેમજ આંતરિક આણ્વિક રચના પર આધારિત હોય છે. વિભેદ પામેલ દરેક ખનિજની વિભેદસપાટી અમુક સ્ફટિક-ફલકને સમાંતર હોય છે. વિભેદસપાટીમાં ખનિજના અણુઓ ખૂબ નજીક નજીક હોય…

ખનિજશાસ્ત્ર (mineralogy) : ખનિજીય અભ્યાસનાં તમામ પાસાંને આવરી લેતી વિજ્ઞાનશાખા. તેમાં ખનિજોનાં ભૌતિક ગુણધર્મો, રાસાયણિક બંધારણ, ખનિજ-સ્ફટિકોની આંતરિક અણુરચના, પ્રાપ્તિસ્થિતિ, કુદરતમાં તેમનું વિતરણ, ભૌતિક-રાસાયણિક સંજોગોના સંદર્ભમાં તેમની ઉત્પત્તિ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ખનિજીય અભ્યાસના હેતુઓ ભિન્ન ભિન્ન હોઈ શકે – પછી તે વર્ણનાત્મક હોય, વર્ગીકરણાત્મક હોય, ખનિજ-સ્ફટિકોની આંતરિક અણુરચના નક્કી…

ખનિજશિરાઓ (mineral veins) : ખડક-ફાટોમાં શિરાસ્વરૂપે જોવા મળતો અવક્ષેપિત (precipitated) ખનિજનિક્ષેપ. ઉષ્ણજળજન્ય દ્રાવણોની નિક્ષેપક્રિયામાં ઘટતા જતા તાપમાનના તબક્કામાં તે જ્યારે 200o સે.થી 50o સે.ની કક્ષાએ પહોંચે છે ત્યારે તેમાંનું ખનિજદ્રવ્ય સંતૃપ્ત થતાં ક્યારેક સ્ફટિકસ્વરૂપે તો ક્યારેક અવક્ષેપ(precipitation)સ્વરૂપે નાનીમોટી ખડક-ફાટોમાં જમા થાય છે. તાપમાનના ગાળા મુજબ ઉષ્ણજળજન્ય દ્રાવણમાંથી ખનિજદ્રવ્ય પૂર્ણસ્ફટિક કે…

ખનિજસંપત્તિ ધરતીમાં સંગ્રહાયેલ ખનિજભંડારો અને તેની ઉત્પત્તિ પ્રદેશને આર્થિક રીતે પગભર થવામાં ઘણો ફાળો આપે છે. કૃષિસંપત્તિ જેટલું જ ખનિજસંપત્તિનું મૂલ્યાંકન થાય છે. પૃથ્વીના ઉદભવ સાથે ખડકોનું સર્જન, ભૂસ્તરીય રચના, ખડકોનું બંધારણ, સ્તરરચના, સ્તરભંગો, પર્વતો, ખીણો, સરોવરો, નદીઓ, મેદાનોની હયાતી, ભૂપૃષ્ઠનાં પડોની ગોઠવણી, ગિરિમાળાઓની ગોઠવણી ઇત્યાદિ સંકળાયેલ છે. ભૂપૃષ્ઠનું ઘડતર…

ખનિજ-સ્ફટિક : લીસા, સપાટ ફલકો ધરાવતું અને આંતરિક આણ્વિક રચનાને કારણે અમુક ચોક્કસ પ્રકારના વિશિષ્ટ આકારો ધરાવતું ખનિજ. ‘સ્ફટિક’ શબ્દ ગ્રીક પર્યાય ‘ક્રુસ્ટલોઝ’ અર્થાત્ ‘ચોખ્ખો બરફ’ પરથી બન્યો છે. કુદરતમાં મળતા પારદર્શક ક્વાર્ટ્ઝનો સ્ફટિકીય દેખાવ બરફ જેવો લાગતો હોવાથી આ શબ્દનો ઉપયોગ પ્રથમ વાર ક્વાર્ટ્ઝ માટે થયેલો જે કાળક્રમે બધા…

ખનિજસ્વરૂપો : સ્ફટિકીકરણ દરમિયાન અનુકૂળ સંજોગો મળે તો કુદરતી ખનિજ, સ્ફટિકનું જે ચોક્કસ ભૌમિતિક સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તે. ખનિજને ઓળખવામાં તેનો ઉપયોગ થાય છે. ખનિજ-સ્ફટિકના સ્વરૂપને સામાન્ય રીતે નીચેના મુદ્દાઓ દ્વારા વર્ણવી શકાય : પૂર્ણ સ્ફટિકમયતા : વિકસિત સ્ફટિકરચના ધરાવતાં ખનિજોને પૂર્ણ સ્ફટિકમય ખનિજો કહે છે; દા.ત., કુદરતમાં મળી…

ખનિજીય ઝરા : પૂરતા પ્રમાણમાં ખનિજદ્રવ્ય ધરાવતા વિશિષ્ટ સ્વાદવાળા પાણીના ઝરા. આ પ્રકારના ઝરા ખૂબ જ ઊંડાઈએ જ્યાં ગેડીકરણ પામેલા ખડકો ગરમ બને છે ત્યાં જોવા મળે છે. સક્રિય જ્વાળામુખીવાળા વિસ્તારોમાં કે ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય ર્દષ્ટિએ અર્વાચીન જ્વાળામુખી-પ્રક્રિયાવાળા વિસ્તારોમાં આવા ઝરા મોટે ભાગે મળી આવે છે. ખનિજીય ઝરાની ઉત્પત્તિ અંગે સૂચવવામાં આવ્યું…