ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ગાર્ડનર, અર્લ સ્ટૅન્લી
ગાર્ડનર, અર્લ સ્ટૅન્લી (જ. 17 જુલાઈ 1889, માલ્ડેન, મૅસેચૂસેટ્સ, અમેરિકા; અ. 11 માર્ચ 1970; ટેમિક્યુલા, કૅલિફૉર્નિયા) : ડિટેક્ટિવ અને રહસ્યકથાઓના નામી અમેરિકન લેખક. પિતા ખાણ-ઇજનેર. નાનપણમાં કુટુંબ સાથે વ્યાપક પ્રવાસ ખેડવાની તક મળી. છેવટે કૅલિફૉર્નિયામાં સ્થાયી વસવાટ સ્વીકાર્યો. 1911માં કૅલિફૉર્નિયામાં વકીલાત શરૂ કરી. તેમણે મુખ્યત્વે ગરીબ ચીની પ્રજાજનો અને મેક્સિકન…
વધુ વાંચો >ગાર્ડિયન, ધ
ગાર્ડિયન, ધ : ગુણવત્તાની ર્દષ્ટિએ બ્રિટનનું અગ્રગણ્ય અખબાર. ‘ગાર્ડિયન’ લંડન અને માન્ચેસ્ટરમાંથી પ્રસિદ્ધ થાય છે. ‘માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિયન’ સાપ્તાહિક તરીકે 1821માં શરૂ થયું. બ્રિટનમાં અખબારો પર સ્ટૅમ્પ વેરો હતો. 1855માં બ્રિટિશ સરકારે એ વેરો નાબૂદ કર્યો. ત્યાર બાદ ‘માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિયન’ દૈનિક બન્યું. એ અખબાર બ્રિટનનું રાષ્ટ્રીય દૈનિક બનતાં સો વર્ષ બાદ…
વધુ વાંચો >ગાર્ડીનિયા
ગાર્ડીનિયા (Gardenia L) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા રૂબિયેસી કુળની પ્રજાતિ. તે ક્ષુપ અને નાનાં વૃક્ષ સ્વરૂપ ધરાવતી જાતિઓની બનેલી છે; અને ખાસ કરીને જૂની દુનિયાના ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલી છે. ભારતમાં 6 જાતિઓ દેશજ (indigenous) છે. કેટલીક વિદેશી જાતિઓ ઉદ્યાનોમાં ઉછેરવામાં આવે છે. કેટલીક જાતિઓ ઇમારતી લાકડું…
વધુ વાંચો >ગાર્નેટ
ગાર્નેટ : રત્ન તરીકે વપરાતું અને આકર્ષક સ્વરૂપોમાં મળતું ખનિજ. તેના છ પેટા પ્રકારો છે : પાયરોપ, ઍલ્મન્ડાઇન, સ્પેસરટાઇટ, યુવારોવાઇટ, ગ્રોસ્યુલર અને એન્ડ્રેડાઇટ. મોટે ભાગે ગાર્નેટ વિકૃત પ્રકારના શિસ્ટ ખડકોમાંથી, તો ક્યારેક પેગ્મેટાઇટ જેવા અગ્નિકૃત ખડકોમાંથી પણ મળી રહે છે. શિસ્ટ ખડક નરમ હોવાથી તે સરળતાથી છૂટાં પડી શકે છે.…
વધુ વાંચો >ગાર્નેટ (વિશિષ્ટ ખનિજ વર્ગ)
ગાર્નેટ (વિશિષ્ટ ખનિજ વર્ગ) : આ ખનિજ વર્ગમાં ચોક્કસ નામવાળા મહત્વના ખનિજ પેટાપ્રકારોની શ્રેણીનો સમાવેશ કરેલો છે. ગાર્નેટ ખનિજ ક્યૂબિક સ્ફટિક વર્ગમાં સ્ફટિકીકરણ પામે છે. તેમનાં સ્ફટિકોમાં સ્વાભાવિક રીતે જોવા મળતાં સ્વરૂપો ‘ડોડેકાહેડ્રન’ અને ‘ટ્રેપેઝોહેડ્રન’ છે. બધાં ગાર્નેટનું સામાન્ય સૂત્ર એક છે; પરંતુ બંધારણમાં રહેલાં તત્વો જુદાં જુદાં હોય છે,…
વધુ વાંચો >ગાર્ન્યે, શાર્લ
ગાર્ન્યે, શાર્લ (જ. 6 નવેમ્બર 1825, પૅરિસ; અ. 3 ઑગસ્ટ 1898, પૅરિસ) : ફ્રાન્સના વિખ્યાત સ્થપતિ. 1861માં પૅરિસના વિશ્વવિખ્યાત ઑપેરા હાઉસના આયોજનની હરીફાઈમાં વિજેતા થયેલ અને 1873માં તેનું બાંધકામ પૂરું થયેલું. ફ્રાન્સ જેવા સેકન્ડ એમ્પાયરને અનુરૂપ આ બેનમૂન આયોજન હતું; તેનું બાહ્ય શ્ય અતિઅલંકૃત (baroque) સ્થાપત્યશૈલીનું હતું. વિશાળ પગથિયાં દ્વારા…
વધુ વાંચો >ગાર્બો, ગ્રેટા
ગાર્બો, ગ્રેટા (જ. 18 સપ્ટેમ્બર 1905, સ્ટૉકહોમ, સ્વીડન; અ. 15 એપ્રિલ 1990, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : પાશ્ચાત્ય ચલચિત્રજગતની વિખ્યાત અભિનેત્રી. ગરીબ કુટુંબમાં જન્મેલી આ સ્વીડિશ કલાકારનું મૂળ નામ ગ્રેટા લોવિસા ગુસ્ટાફસન હતું, પરંતુ વિખ્યાત સ્વીડિશ દિગ્દર્શક મૉરિઝ સ્ટિલરે તેને ‘ગાર્બો’ તખલ્લુસ બક્ષ્યું (1924) અને તે જ નામથી તે સિનેજગતમાં વિખ્યાત બની.…
વધુ વાંચો >ગાર્વી, માર્ક્સ મોઝિયા
ગાર્વી, માર્ક્સ મોઝિયા (જ. 17 ઑગસ્ટ 1887, સેન્ટ એન્સ-બે, જમૈકા; અ. 10 જૂન 1940, લંડન) : સર્વ-આફ્રિકીવાદ(pan-Africanism)ની ચળવળના એક વિવાદાસ્પદ નેતા. તેમણે ન્યૂયૉર્ક શહેરના હાર્લેમ વિસ્તારમાં અમેરિકાના અશ્વેત રાષ્ટ્રવાદીઓની ચળવળની સ્થાપના કરી (1919–26). જમૈકાની શાળામાં 14 વર્ષની ઉંમર સુધી તેમણે અભ્યાસ કર્યો હતો. ગરીબીને કારણે તે આગળ અભ્યાસ કરી શક્યા…
વધુ વાંચો >ગાર્સિયા માર્કેઝ, ગેબ્રિયલ
ગાર્સિયા માર્કેઝ, ગેબ્રિયલ (જ. 6 માર્ચ, 1928, ઍરેકેટેકા, કોલંબિયા; અ. 17 એપ્રિલ 2014, મેક્સિકો સિટી, મેક્સિકો) : લૅટિન-અમેરિકન નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને પત્રકાર. તેમની નવલકથા ‘ક્રૉનિકલ ઑવ્ ડેથ ફોરટોલ્ડ’ (1981) બદલ તેમને 1982ના વર્ષનો સાહિત્યનો નોબેલ પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. તેમનો જન્મ 16 બાળકોવાળા પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ગેબ્રિયલ…
વધુ વાંચો >ગાર્સિયા, રૉબલ્સ આલ્ફોન્ઝો
ગાર્સિયા, રૉબલ્સ આલ્ફોન્ઝો (જ. 10 માર્ચ 1911, ઝમોરા, મેક્સિકો; અ. 2 સપ્ટેમ્બર 1991, મેક્સિકો) : 1982નું નોબેલ શાંતિ પારિતોષિક આલ્વા મિર્ડાલની સાથે સંયુક્ત રીતે મેળવનાર વિદ્વાન રાજકારણી. તેમણે આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાનો અભ્યાસ મેક્સિકો, પૅરિસ તથા હેગમાં કર્યો અને 1939માં મેક્સિકોના વિદેશ ખાતામાં જોડાયા અને ત્યાર બાદ એલચીપદ સુધી પહોંચ્યા. 1946માં તે…
વધુ વાંચો >ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >