ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1 ડિસેમ્બર 1943, નોર્વે-) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 29 ઑક્ટોબર 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. 21 ઑક્ટોબર 2007, લોસ એન્જલિસ, કૅલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રગામી જળપરિવાહ
કેન્દ્રગામી જળપરિવાહ : પાણીનો પ્રવાહ કેન્દ્ર તરફ વહે તેવા જળપરિવાહ(drainage)નો પ્રકાર. સામાન્ય રીતે સૂકા અથવા અર્ધ કે અંશત: સૂકા પ્રદેશો કે જ્યાં આવાં મધ્યવર્તી બિંદુ કોઈ જળાશય, સરોવર કે અંત:સ્થલીય (inland) સમુદ્ર દ્વારા પૂરાં પાડવામાં આવે છે ત્યાં આ પ્રકારના જળપરિવાહ જોવા મળે છે. આવા પ્રદેશોને આંતરિક જળપરિવાહના વિસ્તારો તરીકે…
વધુ વાંચો >કેન્દ્ર(સંઘ)-રાજ્ય સંબંધો
કેન્દ્ર(સંઘ)-રાજ્ય સંબંધો કેન્દ્ર-રાજ્ય સંબંધો (અથવા સંઘ-રાજ્ય સંબંધો) એ સ્વાતંત્ર્યોત્તર ભારતીય રાજકારણ અને રાષ્ટ્રકારણનો એક કેન્દ્રસ્થ અને વિવાદાસ્પદ વિષય રહ્યો છે. ભારતીય બંધારણમાં સંઘ-રાજ્ય સંબંધોને સ્ફુટ કરવામાં કે તેની વ્યાખ્યા કરવામાં ક્યાંય ‘સમવાય’ (federal) શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો નથી એ સૂચક છે. બંધારણ ભારતના રાજ્યતંત્રને ‘સંઘ રાજ્ય’ અથવા ‘યુનિયન ઑવ્ સ્ટેટ્સ’…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ
કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ : ભારતના બંધારણ અનુસાર કેન્દ્ર સરકારના સીધા અંકુશ નીચે મુકાયેલા વિસ્તારો. ભારતના સંઘ-રાજ્યમાં રાજ્યો ઉપરાંત કેન્દ્રશાસિત વિસ્તારોનો સમાવેશ થાય છે. 1947ની 15 ઑગસ્ટે દેશ આઝાદ થયો તે પછી બંધારણના ઘડવૈયાઓએ બ્રિટિશ સમયના પ્રાંતોને રાજ્યો તરીકે જાહેર કરી તેમનું ‘અ’, ‘બ’, ‘ક’, ‘ડ’ દરજ્જા પ્રમાણે વર્ગીકરણ જાહેર કર્યું હતું.…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રાપસારી જળપરિવાહ
કેન્દ્રાપસારી જળપરિવાહ : જળપરિવાહનો એક પ્રકાર. ઘુમ્મટ આકારના ઉચ્ચપ્રદેશોમાંથી આ પ્રકારના જળપરિવાહ વિકાસ પામે છે. કોઈ પણ વિસ્તારમાં જ્યારે કેન્દ્રીય ભાગમાંથી ઝરણાં જુદી જુદી દિશામાં વહન કરે ત્યારે આ પ્રકારની જળપરિવાહ-રચના તૈયાર થાય છે. શંકુ આકારના જ્વાળામુખી પર્વતોના વિસ્તારમાં પણ આ પ્રકારની જળપરિવાહ-રચના વિકસેલી જોવા મળે છે. સૌરાષ્ટ્ર, શ્રીલંકા તથા…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રીય અનામત પોલીસ દળ
કેન્દ્રીય અનામત પોલીસ દળ (Central Reserve Police Force – CRPF) : કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવી રાખવામાં રાજ્ય સરકારોને સહાય આપતું અર્ધ-લશ્કરી સંગઠન; સ્થાપના 1949. તે અંગેના કાયદાને ભારતના તત્કાલીન ગવર્નર-જનરલે ડિસેમ્બર 1949માં મંજૂરી આપી હતી. સ્થાપના સમયે તેનું મુખ્ય મથક નીમચ (મ. પ્ર.) ખાતે રાખવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તે પછી…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રીય ઔદ્યોગિક સલામતી દળ
કેન્દ્રીય ઔદ્યોગિક સલામતી દળ : કેન્દ્ર સરકાર હસ્તકના ઔદ્યોગિક એકમોની સલામતી માટે રચવામાં આવેલું ખાસ દળ. સ્થાપના : માર્ચ 1969. શરૂઆતમાં માત્ર ત્રણ બટાલિયન ઊભી કરવા માટે મંજૂરી આપવામાં આવી હતી અને તેમાં સુરક્ષા સૈનિકોની કુલ સંખ્યા આશરે 2700 હતી, પરંતુ તે પછી તેનું વિસ્તરણ થતાં હવે તેમાં 85,000 સુરક્ષા…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રીય કૃષિસંશોધન સંસ્થાઓ
કેન્દ્રીય કૃષિસંશોધન સંસ્થાઓ : ખેતીવિષયક સંશોધન માટેની રાષ્ટ્રીય સ્તરની સંસ્થાઓનું માળખું. ભારતમાં કૃષિસંશોધન મુખ્યત્વે બે સ્તરે થાય છે. ભારતીય કૃષિ અનુસંધાન પરિષદ રાષ્ટ્રીય સ્તરે કૃષિસંશોધનની જવાબદારી સંભાળે છે અને પ્રાદેશિક કૃષિસંશોધનની જવાબદારી કૃષિ યુનિવર્સિટીઓને હસ્તક છે. ભારતીય કૃષિ અનુસંધાન પરિષદ દેશની કૃષિને લગતી સર્વોચ્ચ સંસ્થા છે. રાષ્ટ્રીય કૃષિ અનુસંધાન માટે…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રીય ખાદ્ય તાંત્રિકીય સંશોધન સંસ્થા મૈસૂર
કેન્દ્રીય ખાદ્ય તાંત્રિકીય સંશોધન સંસ્થા, મૈસૂર (Central Food Technological Research Institute, Mysore) : ખાદ્ય પદાર્થોની વિવિધ પ્રક્રિયા અને જાળવણીને લગતી ટૅક્નૉલૉજીના સંશોધન તથા વિકાસ માટેની કેન્દ્રસ્થ સંસ્થા; સ્થાપના 1950. ખાદ્ય પદાર્થોના ઉદ્યોગોની સ્થાપના અને પાક તૈયાર થયા બાદની ટૅક્નૉલૉજી બાબતમાં પણ આ સંસ્થા સરકાર અને ગ્રાહકને જરૂર મુજબ મદદ કરે…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રીય જાહેર સેવા આયોગ
કેન્દ્રીય જાહેર સેવા આયોગ (UPSC) : ભારત સરકારના વહીવટી તંત્રમાં હોદ્દા ઉપર લાયકાતના ધોરણે ભરતી કરવા માટે સ્થાપવામાં આવેલ આયોગ. ભારતમાં જાહેર સેવા આયોગનો ખ્યાલ ભારતીય બંધારણીય સુધારાની નોંધમાં અને 1919ના ભારતના કાયદામાં જોવા મળે છે. જોકે વાસ્તવમાં આયોગની સ્થાપના શક્ય બની ન હતી. લી કમિશને તેને માટે જોરદાર ભલામણ…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રીય બૅન્કિંગ
કેન્દ્રીય બૅન્કિંગ (Central Banking) : રાષ્ટ્રનાં નાણાં તથા શાખના પુરવઠાનું નિયમન કરીને બૅન્કિંગ અને નાણાકીય સંસ્થાઓની વ્યાવસાયિક કામગીરીઓ ઉપર, ધારાધોરણો, બજારવ્યવહારો અથવા સમજાવટ દ્વારા, પ્રભાવશાળી અસરો ઊભી કરતી સંસ્થા. પ્રત્યેક દેશમાં આવી એક સંસ્થા હોય છે. ઇંગ્લૅન્ડમાં 1694માં સ્થપાયેલી બૅન્ક ઑવ્ ઇંગ્લૅન્ડ અને ભારતમાં 1935માં સ્થપાયેલી રિઝર્વ બૅન્ક ઑવ્ ઇન્ડિયા…
વધુ વાંચો >