૫.૦૬
કુલગૂરા (સોલર) ઑબ્ઝર્વેટરી, ઑસ્ટ્રેલિયાથી કુંભ
કુલોમ્બનો નિયમ
કુલોમ્બનો નિયમ (Coulomb’s law) : બે વિદ્યુતભાર વચ્ચે આકર્ષણ કે અપાકર્ષણનાં બળોનું નિયંત્રણ કરતો નિયમ. અસમાન વિદ્યુતભાર એકબીજાને આકર્ષે છે અને સમાન વિદ્યુતભાર અપાકર્ષે છે. પ્રાયોગિક ચોકસાઈ(accuracy)ની મર્યાદામાં, કુલોમ્બે દર્શાવ્યું કે બે વિદ્યુતભાર q1 અને q2 વચ્ચેનું આકર્ષણ કે અપાકર્ષણનું કુલોમ્બ બળ F, તેમને છૂટા પાડતા અંતર rના વર્ગના વ્યસ્ત…
વધુ વાંચો >કુવલયમાલાકહા
કુવલયમાલાકહા (779) : રાજસ્થાનના પ્રાચીન નગર જાવાલિપુર(જાલૌર)માં વીરભદ્રાચાર્યે બંધાવેલ ઋષભદેવના મંદિરમાં બેસીને ઉદ્યોતનસૂરિએ રચેલી કથા. પ્રાકૃત કથાસાહિત્યમાં ‘કુવલયમાલાકહા’નું મહત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. ઉદ્યોતનસૂરિ આચાર્ય વીરભદ્ર અને આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. ‘કુવલયમાલા’ ગદ્યપદ્યમિશ્રિત કથા છે. તે મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલી ચંપૂકાવ્યની પ્રારંભિક રચના છે. અન્ય પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને સંસ્કૃત ભાષાઓનો પ્રયોગ પણ…
વધુ વાંચો >કુવલયાનંદ
કુવલયાનંદ : અપ્પય દીક્ષિત-રચિત સંસ્કૃત અલંકારશાસ્ત્રનો ગ્રંથ. દક્ષિણ ભારતના એક રાજવી વેંકટપતિની પ્રેરણાથી, રંગરાજાધ્વરીના પુત્ર અપ્પય દીક્ષિતે સંસ્કૃતની વિવિધ શાખાઓ મીમાંસા, વેદાન્ત (અદ્વૈત), સાહિત્ય, સ્તોત્ર આદિના નાનામોટા મળીને કુલ 104 ગ્રંથો લખ્યા હોવાનું કહેવાય છે. આમાંથી તેમની 39 જેટલી કૃતિઓ પ્રકાશિત થયેલી છે. અલંકારશાસ્ત્ર સાથે સંબંધ ધરાવતી તેમની કૃતિઓ :…
વધુ વાંચો >કુવૈત
કુવૈત : દુનિયાના પેટ્રોલિયમ-ઉત્પાદક દેશો પૈકી દક્ષિણ-પશ્ચિમ એશિયામાં આવેલો સૌથી વધુ માથાદીઠ આવક ધરાવતો નાનો અગ્રગણ્ય દેશ તથા તે જ નામ ધરાવતું મુખ્ય શહેર, પાટનગર તથા બંદર. તે ઈરાની અખાતના વાયવ્ય ખૂણે 29° 20′ ઉ.અ. અને 48° પૂ.રે. વચ્ચે આવેલો છે. તેની ઉત્તરે અને પશ્ચિમે ઇરાક, દક્ષિણે સાઉદી અરેબિયા અને…
વધુ વાંચો >કુશ પૉલિ કાર્પ
કુશ પૉલિ કાર્પ (જ. 26 જાન્યુઆરી 1911, બ્લૅન્કનબર્ગ, જર્મની; અ. 20 માર્ચ 1993, ડલ્લાસ, ટેક્સાસ) : અમેરિકાના લૉસ એન્જેલસના ભૌતિકશાસ્ત્રી વીલીસ યુજેન લૅમ્બની સાથે 1955માં નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર ભૌતિકશાસ્ત્રી. બન્નેનાં સંશોધનક્ષેત્ર અલગ અલગ હતાં. ઇલેક્ટ્રૉનના ચુંબકીય આધૂર્ણ(magnetic moment)નું મૂલ્ય તેના સૈદ્ધાંતિક મૂલ્ય કરતાં વધુ છે તેવું ચોક્કસપણે નક્કી કરવા માટે…
વધુ વાંચો >કુશસ્થલી
કુશસ્થલી : પૌરાણિક અનુશ્રુતિ પ્રમાણે આનર્ત દેશની ઇક્ષ્વાકુ વંશની એક શાખા શાર્યાતોની અરબી સમુદ્રતટે આવેલી રાજનગરી. તે જ યાદવોની દ્વારવતી અને આજની દ્વારકા. રૈવત કકુદ્મી એનો સ્વામી હતો. તે નગરી રૈવતક(ગિરનાર)થી સુશોભિત હતી. પુણ્યજન રાક્ષસોએ તેનો વિનાશ કર્યો. પૌરાણિક વૃત્તાંત મુજબ શાર્યાત કુળના રાજા રૈવત કકુદ્મી, પુત્રી રેવતી માટે સુયોગ્ય…
વધુ વાંચો >કુશળલાભ
કુશળલાભ : સોળમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં થયેલા ખરતરગચ્છના જૈન સાધુકવિ. જિનચંદ્રસૂરિની પરંપરામાં ઉપાધ્યાય અભયધર્મના તે શિષ્ય હતા. આ કવિએ રચેલી રાસાત્મક કૃતિઓમાં મુખ્યત્વે 662 કડીની, દુહા અને ચોપાઈમાં લખેલી ‘માધવાનલ-કામકંદલા ચોપાઈ’ (રચના ઈ. સ. 1560) નોંધપાત્ર છે. એમાં માધવાનલ અને કામકંદલાની જાણીતી પ્રેમકથાનું નિરૂપણ છે. ગણપતિની આ જ વિષય આલેખતી કૃતિની…
વધુ વાંચો >કુશાણ – શિલ્પકલા
કુશાણ – શિલ્પકલા : શક-કુશાણ કાલ (ઈ. સ. રજીથી 4થી સદીનો પૂર્વાર્ધ) દરમિયાન મથુરા, તક્ષશિલા, અમરાવતી અને નાગાર્જુનીકોંડાનો નૂતન કાલાકેન્દ્રો તરીકે વિકાસ થયો. મથુરામાં મથુરા શૈલી, તક્ષશિલા અને ત્યાંથી સ્વાત નદીની ખીણ સુધીના પ્રદેશમાં ગંધારશૈલી અને અમરાવતી તથા નાગાર્જુનીકોંડાના વિસ્તારને આવરી લેતા પ્રદેશમાં વૅંગી(આંધ્ર)શૈલી વિકસી. આ કાલમાં ગુજરાતમાં પણ ગંધાર…
વધુ વાંચો >કુશાણ સ્થાપત્ય
કુશાણ સ્થાપત્ય : કુશાન શાસનકાળ દરમિયાન વિકસેલી સ્થાપત્યકળા. આ ગાળા દરમિયાન ગંધાર અને મથુરામાં કલાકેન્દ્રો વિકસ્યાં. પરન્તુ મુખ્યત્વે તે શિલ્પકલાનાં કેન્દ્રો બની રહ્યાં. કુશાનકાળમાં સ્થાપત્યનો વિકાસ જરૂર થયો પણ એની વિગતો પ્રમાણમાં ઘણી ઓછી ઉપલબ્ધ છે. કનિષ્કના સમય દરમિયાન ગંધાર પ્રદેશમાં સ્તૂપના અંડને ઊંચો આકાર આપવાનો પ્રારંભ થયો. એણે પેશાવરમાં…
વધુ વાંચો >કુશાન રાજાઓ
કુશાન રાજાઓ : યૂએચી પ્રજાનાં પાંચ રાજ્યો પૈકીના એક પર શાસન કરનાર. યૂએચી લોકોને વાયવ્ય ચીનમાંથી ઈ.પૂ. બીજી સદીમાં હૂણોએ હાંકી કાઢ્યા ત્યારે તેઓ નાના યૂએચી અને મોટા યૂએચી એમ બે શાખામાં ફંટાઈ ગયા. નાના યૂએચી સરદરિયાના શકોને હાંકી કાઢી ત્યાં વસ્યા. અહીંથી આ લોકોને સ્થળાંતર કરવું પડ્યું અને આમૂદરિયાના…
વધુ વાંચો >કુલગૂરા (સોલર) ઑબ્ઝર્વેટરી ઑસ્ટ્રેલિયા
કુલગૂરા (સોલર) ઑબ્ઝર્વેટરી, ઑસ્ટ્રેલિયા : ઑસ્ટ્રેલિયાના ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ ખાતે કુલગૂરા નામના સ્થળે આવેલી સૌર-વેધશાળા. આ વેધશાળાનું સંચાલન ધી કૉમનવેલ્થ સાયન્ટિફિક ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ઑર્ગનાઇઝેશન(CSIRO)ની રેડિયોફિઝિક્સ લેબૉરેટરીને હસ્તક છે. ઑસ્ટ્રેલિયાના આ જ વિસ્તારમાં પાર્ક્સ ખાતે આવેલી જાણીતી વેધશાળાનું સંચાલન પણ તે સંસ્થા જ સંભાળે છે. કુલગૂરા સોલર ઑબ્ઝર્વેટરી ખાતે સૂર્યના ચાક્ષુષીય…
વધુ વાંચો >કુલ નુકસાન (દરિયાઈ વીમામાં)
કુલ નુકસાન (દરિયાઈ વીમામાં) : દરિયાઈ વીમાના દાવાની પતાવટના સંદર્ભમાં નુકસાનનું એક સ્વરૂપ. કુલ નુકસાન એટલે અસ્કામતનો સંપૂર્ણ વિનાશ. તેના બે પ્રકાર : (1) વાસ્તવિક (actual) કુલ નુકસાન અને (2) અનુમાનિત (constructive) કુલ નુકસાન. મિલકતનો સંપૂર્ણ નાશ થયો હોય અગર તો તેને મૂળ વસ્તુરૂપે ઓળખાવી ન શકાય એવી રીતે નુકસાન…
વધુ વાંચો >કુલન્દૈસામિ વા. ચે.
કુલન્દૈસામિ, વા. ચે. (જ. 14 જુલાઈ 1929, તિરુચિરાપલ્લી, તામિલનાડુ; અ. 10 ડિસેમ્બર 2016, ચેન્નાઇ) : તમિળ સાહિત્યકાર. તેમની કૃતિ ‘વાલુમ વાલ્લુકમ’ને 1988ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમની શૈક્ષણિક કારકિર્દી એકધારી તેજસ્વી રહી છે. તેમણે ખડ્ગપુરના ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી એમ. ટેક. તથા અમેરિકાની યુનિવર્સિટી ઑવ્ ઇલિનૉઇમાંથી હાઇડ્રૉલોજીમાં…
વધુ વાંચો >કુલસુમ અમર બિન
કુલસુમ, અમર બિન (આશરે છઠ્ઠી સદી) : ઇસ્લામ પૂર્વેનો અરબી ભાષાનો પ્રથમ પંક્તિનો કવિ. તે તઘલિબ કબીલાનો અને પ્રખ્યાત કવિ મુહલહિલની પુત્રી લયલાનો દીકરો હતો. તે પોતાના સમયનો નાઇટ (knight) ખિતાબધારી હતો. અમર બિન કુલસુમને પોતાના વંશનો ઘણો ગર્વ હતો. તેણે પોતાના ‘મુઅલ્લકા’ પ્રકારના અરબી કાવ્યમાં તઘલિબ કબીલાના ગૌરવની વાત…
વધુ વાંચો >કુલિયાત અઝીઝ
કુલિયાત અઝીઝ (1944) : અર્વાચીન સિંધી કાવ્યસંગ્રહ. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન લેખરાજ કિશનચંદ અઝીઝનો આ કાવ્યસંગ્રહ બે ભાગમાં પ્રસિદ્ધ થયો. પ્રથમ ભાગમાં ગઝલો અને દ્વિતીય ભાગમાં મસનવી છે. ગઝલોમાં આર્થિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, રાજનૈતિક એમ વિવિધ વિષયો આવરી લેવાયા છે, પરંતુ ભાષા ફારસીપ્રધાન હોવાથી તે ગઝલો લોકભોગ્ય કે લોકપ્રિય બની શકી નહિ;…
વધુ વાંચો >કુલિંજન
કુલિંજન : એકદળી વર્ગમાં આવેલા ઝિંજીબરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Alpinia galanga syn. A. galanga; Amomum galanga (સં. કોનવચા; હિં., બં., મ., ગુ. કુલિંજન; ક. કોળંજન; મલ. અરાથા; ત. પેરારાથેઈ અં. ગ્રેટર ગેલંગલ) છે. તે 1.8 મી.થી 2.4મી. ઊંચી, બહુવર્ષાયુ શાકીય વનસ્પતિ છે. તેનું ભૂમિગત પ્રકાંડ કંદિલ, સુરભિત…
વધુ વાંચો >કુલુ
કુલુ (Kullu) : હિમાચલ પ્રદેશ રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 31° 58′ ઉ. અ. અને 77° 06′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 5,503 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર અને ઈશાન તરફ લાહુલ-સ્પિટિ જિલ્લો અને કાંગડા જિલ્લો, પૂર્વ અને અગ્નિ તરફ કિન્નુર…
વધુ વાંચો >કુલોમેટ્રિક વિશ્લેષણ
કુલોમેટ્રિક વિશ્લેષણ : કોઈએક વિદ્યુતવિભાજ્ય પદાર્થને તેના દ્રાવણમાંથી મુક્ત કરવા માટે જરૂરી વિદ્યુતનો જથ્થો (કુલોંબમાં) માપીને પદાર્થનો જથ્થો નક્કી કરવાની વીજરાસાયણિક પદ્ધતિ. ફેરાડેના નિયમ પ્રમાણે પદાર્થના દ્રાવણમાંથી તેનો એક તુલ્યભાર મેળવવા માટે 96,487 કુલોમ્બ અથવા એક ફેરાડે વિદ્યુતભારની જરૂર પડે છે. પ્રક્રિયા માટે જરૂરી કુલોમ્બ માપી તે પરથી અનુમાપ્યનું તુલ્યપ્રમાણ…
વધુ વાંચો >કુલોમ્બ
કુલોમ્બ : 0.001118 ગ્રામ ચાંદી અથવા 0.00014 ગ્રામ હાઇડ્રોજન મુક્ત કરવા માટે અથવા એક સેકંડ માટે એક એમ્પિયર વિદ્યુતપ્રવાહ પસાર કરવા વપરાતો વિદ્યુતનો જથ્થો અથવા 6.24 × 1018 ઇલેક્ટ્રૉન પરનો વિદ્યુતભાર. તેથી, એમ્પિયર × સેકંડ = કુલોમ્બ મેટ્રિક પદ્ધતિમાં વિદ્યુતના જથ્થાને સ્ટેટ કુલોમ્બ (stat coulomb) પણ કહે છે. કુલોમ્બના દશમા ભાગને…
વધુ વાંચો >કુલોમ્બ ચાર્લ્સ ઑગસ્તિન દ
કુલોમ્બ ચાર્લ્સ ઑગસ્તિન દ (જ. 14 જૂન 1736, ફ્રાન્સ; અ. 23 ઑગસ્ટ 1806, પૅરિસ) : ચુંબકત્વ તથા વિદ્યુતક્ષેત્રના સંશોધન માટે ખૂબ જાણીતા ફ્રેંચ વિજ્ઞાની. મેઝિયરની શિક્ષણસંસ્થા ‘એકોલ દ ઝેની’માંથી 1761માં સ્નાતક થયા પછી લશ્કરી ઇજનેર તરીકે વેસ્ટ ઇન્ડિઝ તથા અન્ય ફ્રેંચ મથકોમાં 1781 સુધી સેવા આપી. સંશોધનકાર્ય માટે તે વધુ…
વધુ વાંચો >