ખંડ ૪

ઔરંગાથી કાંસું

ઔરંગા

ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…

વધુ વાંચો >

ઔરંગાબાદ (બિહાર)

ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…

વધુ વાંચો >

ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)

ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…

વધુ વાંચો >

ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય

ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…

વધુ વાંચો >

ઔલખ, અજમેરસિંહ

ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…

વધુ વાંચો >

ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર

ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…

વધુ વાંચો >

ઔષધ-અભિજ્ઞાન

ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…

વધુ વાંચો >

ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ

ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…

વધુ વાંચો >

ઔષધકોશ

ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…

વધુ વાંચો >

ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં

ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…

વધુ વાંચો >

કારોં, ઍન્તૉની

Jan 24, 1992

કારોં, ઍન્તૉની (જ. આશરે 1521,બુવાઈ [Beauvais], ફ્રાંસ; અ. 1519, પેરિસ, ફ્રાંસ) : મેનેરિસ્ટ શૈલીમાં ચિત્ર સર્જન કરનાર ફ્રાંસના સોળમી સદીના અગ્રણી રેનેસાંસ ચિત્રકાર. મૅનરિસ્ટ શૈલીમાં ચિત્રો ચીતરનાર ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર ફ્રાન્ચેસ્કો પ્રિમાતિચિયો (Francesco Primaticcio) હેઠળ તેણે મદદનીશ ચિત્રકાર તરીકે 1540થી 1550 સુધી તાલીમ લીધી. ફ્રાંસના રાજા ચાર્લ્સ નવમાનું અવસાન થતાં નવા…

વધુ વાંચો >

કાર્ટર, એલિયટ

Jan 24, 1992

કાર્ટર, એલિયટ (જ. 11 ડિસેમ્બર 1908, ન્યૂયૉર્ક નગર, અમેરિકા; અ. 5 નવેમ્બર 2012, ન્યૂયૉર્ક નગર) : આધુનિક અમેરિકન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. એકસાથે એકથી વધુ લય પ્રયોજવાની તેમની મૌલિક શૈલી ‘પૉલિરીધમ’ને લીધે તેમને વિશ્વભરમાં ખ્યાતિ મળી. ધનાઢ્ય પરિવારમાં જન્મેલા કાર્ટરે હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં અંગ્રેજી સાહિત્યમાં સ્નાતકની પદવી હાંસલ કરી. પણ બાળપણથી જ…

વધુ વાંચો >

કાર્ટર, જિમી

Jan 24, 1992

કાર્ટર, જિમી (જ. 1 ઑક્ટોબર 1924, પ્લેઇન્સ, જ્યૉર્જિયા) : અમેરિકાના ઓગણચાલીસમા પ્રમુખ (1977-1980). શરૂઆતમાં નૌકાશાળામાં અભ્યાસ કરી નૌકાદળની ડૂબકનૌકામાં કામ કર્યું. પિતાના અવસાન પછી મગફળીના વાવેતરના કામમાં પરોવાયા. રાજકીય મહત્ત્વાકાંક્ષાથી પ્રેરાઈને તે જ્યૉર્જિયા રાજ્યની સેનેટમાં ચાર વર્ષ (1962-66) માટે ચૂંટાયા. રાજ્યના ગવર્નરપદની ચૂંટણીમાં પણ ઝંપલાવ્યું. 1966માં સફળ ન થતાં તેમણે…

વધુ વાંચો >

કાર્ટૂન: જુઓ કટાક્ષચિત્ર

Jan 24, 1992

કાર્ટૂન : જુઓ કટાક્ષચિત્ર.

વધુ વાંચો >

કાર્ટેલ

Jan 24, 1992

કાર્ટેલ : બજારનો ઇજારો પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉત્પાદક પેઢીઓ દ્વારા રચાતું સંગઠન (syndicate). સામાન્ય રીતે તે વેચાણકરારમાં પરિણમે છે. સરખી વસ્તુનું ઉત્પાદન કરતી સ્વતંત્ર પેઢીઓ વિધિસરની સંધિ દ્વારા પોતાનું મંડળ રચે છે. તેની મારફત વસ્તુની સમાન કિંમત નક્કી કરે છે અને કેટલીક વાર દરેક ઉત્પાદક માટે મૂડીરોકાણ અને ઉત્પાદનનું કદ…

વધુ વાંચો >

કાડર્સ નેવિલ

Jan 24, 1992

કાડર્સ નેવિલ (જ. 3 એપ્રિલ 1888, લૅન્કેશાયર; અ. 27 ફેબ્રુઆરી 1975, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : ક્રિકેટના સમીક્ષક-લેખક. તેમનાં રોમાંચક, કાવ્યરૂપ લાગતાં, આકર્ષક, પરિપૂર્ણ ગદ્ય લખાણમાંથી અનેક લેખકો અને મહાનુભાવો અવતરણો ટાંકે છે. 10 વર્ષે પગવાટ ચિત્રકાર, 13 વર્ષે શાળામાં છાપાં વેચી તથા હાથગાડી હાંકી ગુજરાન ચલાવતા. શ્રુઝબરી શાળામાં મધ્યમ ઝડપી બોલર…

વધુ વાંચો >

કાર્ડિગન ઉપસાગર

Jan 24, 1992

કાર્ડિગન ઉપસાગર : ઇંગ્લૅન્ડના પરગણા વેલ્સની પશ્ચિમે આવેલી આયરિશ સમુદ્રની સૃષ્ટિસૌંદર્યથી ભરપૂર નયનરમ્ય ખાડી. દક્ષિણી નૈર્ઋત્યથી ઉત્તર ઈશાન સુધી તે આશરે 105 કિમી. લાંબી છે. ઉત્તરે તે લીન દ્વીપકલ્પથી તથા દક્ષિણે સેન્ટ ડેવિડના દ્વીપકલ્પથી ઘેરાયેલી છે. તેના ઉત્તર છેડે ટ્રેમેડૉગનો અખાત અને પશ્ચિમ તરફ સેન્ટ જ્યૉર્જની ખાડી આવેલાં છે. એડન…

વધુ વાંચો >

કાર્ડિનલ ન્યૂમન

Jan 24, 1992

કાર્ડિનલ ન્યૂમન (જ. 21 ફેબ્રુઆરી 1801, લંડન; અ. 11 ઑગસ્ટ 1890, એડ્ગ-બેસ્ટન) : અંગ્રેજી ગદ્યસાહિત્યના વરિષ્ઠ લેખક, કવિ અને નવલકથાકાર, તત્વચિંતક, વક્તા, પત્રકાર તથા ધર્મવેત્તા. 1821માં ન્યૂમન ઑક્સફર્ડની ટ્રિનિટી કૉલેજમાંથી સ્નાતક થયા બાદ ઑરિયલ કૉલેજના ફેલો થયા. પુરોહિતદીક્ષા લીધા પછી તે 1827માં ઑક્સફર્ડ સેંટ મેરિસ ચર્ચના પાદરી તરીકે નિમાયા. પંદર…

વધુ વાંચો >

કાર્ડિફ

Jan 24, 1992

કાર્ડિફ : બ્રિટનના વેલ્સ પ્રદેશનું પાટનગર તથા તાફ, રિમ્ની અને ઇલી નદીઓના મુખ પર આવેલું મહત્વનું બંદર. કાર્ડિફ એ પરગણું પણ છે. તે 510 29’ ઉ.અ. અને 30 13’ પ.રે.ની આજુબાજુનો 140 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. બ્રિસ્ટલની ખાડીને મળતી સેવર્ન નદીનાળમાંનું તે મુખ્ય બંદર ગણાય છે. આ શહેરમાં…

વધુ વાંચો >

કાર્ડેમમ ટેકરીઓ

Jan 24, 1992

કાર્ડેમમ ટેકરીઓ : દક્ષિણ ભારતના કેરળ રાજ્યમાં પાલઘાટની દક્ષિણે આવેલી એલચીના વાવેતર અને ઉત્પાદન માટે જાણીતી ટેકરીઓની હારમાળા. તે પશ્ચિમ ઘાટનો ભાગ છે તથા કેરળ અને તમિલનાડુ રાજ્યો વચ્ચેની સરહદે આવેલી છે. પાલઘાટથી કેપ કોમોરિનથી થોડે દૂર સુધી તેની લંબાઈ 280 કિમી. છે; પાલઘાટ પછીથી કન્યાકુમારી સુધીની ટેકરીઓ કાર્ડેમમ ટેકરીઓના…

વધુ વાંચો >