ખંડ ૪
ઔરંગાથી કાંસું
કાર્બોનિફેરસ યુગ
કાર્બોનિફેરસ યુગ : ભૂસ્તરીય અતીતનો ઇતિહાસ દર્શાવતો એક મહત્વનો યુગ. બ્રિટનમાં ડેવોનિયન અને પરમિયન યુગો દરમિયાન કોલસાના (કાર્બનયુક્ત) ખડકો બન્યા; તેને અનુસરીને અંગ્રેજ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી વિલિયમ કોનિબિયર અને વિલિયમ ફિલિપ્સે (1822) આ બે યુગો વચ્ચેના કાળને કાર્બોનિફેરસ યુગ નામ આપ્યું. આ બે યુગ દરમિયાન મધ્ય ઇંગ્લૅન્ડના ઉત્તર વિસ્તારમાં કોલસાના કાર્બનયુક્ત ખડકો…
વધુ વાંચો >કાર્બોનિફેરસ રચના (carboniferous system)
કાર્બોનિફેરસ રચના (carboniferous system) : ડબ્લ્યૂ. ડી. કોનિબિયરે 1822માં ઇંગ્લૅન્ડમાં મળી આવતા ‘કોલસાના થર’, ‘મિલસ્ટોન ગ્રિટ’ અને ‘માઉન્ટન લાઇમસ્ટોન’થી બનેલી ખડકસ્તરશ્રેણી માટે સર્વપ્રથમ ‘કાર્બોનિફેરસ રચના’ શબ્દ સૂચવેલો, જે મુખ્યત્વે તો તેમાંના કોલસાને જ લાગુ પડતો હતો; દુનિયાભરમાં મળી આવતા કોલસાના જથ્થાની આ સમયની સ્તરશ્રેણીનો સમય દર્શાવતો શબ્દપ્રયોગ. ભૂસ્તરીય કાળગણના મુજબ…
વધુ વાંચો >કાર્બોનિયમ આયન
કાર્બોનિયમ આયન : મધ્યસ્થ કાર્બન ઉપર ધન વીજભાર ધરાવતા મધ્યવર્તીઓ (intermediates); દા. ત., R3 C+. મધ્યસ્થ કાર્બન સાથે ત્રણ સમૂહો જોડાયેલા હોય છે અને તેના ઉપર છ ઇલેક્ટ્રૉન હોય છે. આ એવા અણુટુકડા છે, જેમાં એક કાર્બનમાંથી, એક સમૂહ અને બંધક ઇલેક્ટ્રૉન-યુગ્મ દૂર કરવામાં આવેલ છે. ધન ભારવાહી કાર્બનનું સંકરણ…
વધુ વાંચો >કાર્બોનેટ
કાર્બોનેટ : કાર્બોનિક ઍસિડ(H2CO3, અથવા H2O + CO2)નાં વ્યુત્પન્નો. તે બે પ્રકારના (કાર્બોનેટ અને બાયકાર્બોનેટ) હોય છે. કાર્બોનિક ઍસિડમાં બે વિસ્થાપીય હાઇડ્રોજન છે. એક H વિસ્થાપિત સંયોજનોને બાયકાર્બોનેટ (HCO3–) કહે છે. બે H વિસ્થાપિત સંયોજનોને કાર્બોનેટ (CO32–) કહે છે. તે Na, K અથવા અન્ય ધન આયનો ધરાવી શકે, જે અકાર્બનિક…
વધુ વાંચો >કાર્બોનેટાઇટ
કાર્બોનેટાઇટ : એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો અગ્નિકૃત આલ્કલી ખડક. તે ચૂનાખડક જેવો દેખાતો હોવા છતાં ચૂનાખડકનો સમાનઅર્થી નથી, પરંતુ ઘણાં સ્થાનોમાં અંતર્ભેદિત અગ્નિકૃત આલ્કલી ખડકો સાથે મળી આવતો અંતર્ભેદિત કાર્બોનેટ ખડક છે. કાર્બોનેટાઇટ મુખ્યત્વે કૅલ્સાઇટ અને ડૉલોમાઇટ ખનિજોથી બનેલો, સ્ફટિકમય કણરચનાવાળો એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો અગ્નિકૃત ખડક છે. તેના બંધારણમાં કૅલ્સાઇટ અને…
વધુ વાંચો >કાર્બોરન્ડમ
કાર્બોરન્ડમ : પાઉડર, કાગળ કે ચક્રસ્વરૂપે મળતો અપઘર્ષક (abrasive). સિલિકોન કાર્બાઇડ બજારમાં કાર્બોરન્ડમના નામથી મળે છે. તે ઉષ્માસહ પદાર્થ (refractory material) તરીકે પણ વપરાય છે. કાર્બોરન્ડમ 2315o સે. જેટલું તાપમાન સહન કરી શકે છે. રસાયણશાસ્ત્રમાં તેની સંજ્ઞા SiC છે. તેની સંરચનામાં સિલિકોન અને કાર્બનતત્વો રહેલાં છે. શુદ્ધ સિલિકોન કાર્બાઇડમાં 70…
વધુ વાંચો >કાર્બોરેન
કાર્બોરેન : C2B2nH2n+2 સામાન્ય સૂત્ર (n = 3થી 10) ધરાવતાં કાર્બન, બોરોન અને હાઇડ્રોજનયુક્ત કાર્બધાત્વિક સંયોજનોનો સમૂહ. C2H10O12 એક અગત્યનું સંયોજન છે જેને o-કાર્બોરેન કહેવામાં આવે છે. તે બોરોન અને કાર્બન પરમાણુઓના જાળયુક્ત બહુફલકીય (polyhedral) આણ્વીય સંરચના ધરાવે છે, જેમાં કાર્બન પરમાણુઓ નજીક નજીક 1, 2 અથવા દૂર દૂર 1,…
વધુ વાંચો >કાર્બોહાઇડ્રેટ (આયુર્વિજ્ઞાન)
કાર્બોહાઇડ્રેટ (આયુર્વિજ્ઞાન) : શર્કરા, સેલ્યુલોઝ અને સ્ટાર્ચ જેવા કુદરતમાં મળી આવતાં કાર્બનિક સંયોજનોનો એક સમૂહ. તેમનું સામાન્ય સૂત્ર Cx (H2O)y છે, જેમાં X = 3, 4, …….; Y = 3, 4 ……. હોય છે. કાર્બોહાઇડ્રેટનું વિભાગીકરણ મૉનોસૅકેરાઇડ, ઓલિગોસૅકેરાઇડ અને પૉલિસૅકેરાઇડમાં કામ કરી શકાય. તેમનાં રાસાયણિક બંધારણ અને અન્ય ગુણધર્મો આગળ…
વધુ વાંચો >કાર્બોહાઇડ્રેટ (રસાયણશાસ્ત્ર)
કાર્બોહાઇડ્રેટ (રસાયણશાસ્ત્ર) : શર્કરા, સેલ્યુલોઝ અને સ્ટાર્ચ જેવાં કુદરતમાં મળી આવતાં કાર્બનિક સંયોજનોનો એક સમૂહ. તેઓનું સામાન્ય સૂત્ર Cx(H2O)y છે; જ્યાં x = 3, 4…, y = 3, 4… હોય છે. પૃથ્વી ઉપર જે કાર્બનિક દ્રવ્યો છે તેમાં કાર્બોહાઇડ્રેટ વિશેષ પ્રમાણમાં હોય છે. વનસ્પતિના શુષ્ક દ્રવ્યમાં ત્રણચતુર્થાંશ ભાગ તેનો હોય…
વધુ વાંચો >કાર્બોહાઇડ્રેટ (વનસ્પતિશાસ્ત્ર)
કાર્બોહાઇડ્રેટ (વનસ્પતિશાસ્ત્ર) : પ્રકાશસંશ્લેષણ દરમિયાન હવામાંનાં અંગારવાયુ અને પાણી વડે સર્જાતા કાર્બોદિત પદાર્થ. દરેક સજીવ માટે તે અનિવાર્ય છે. મોટાભાગની વનસ્પતિઓમાં (ખાસ કરીને ધાન્યમાં) ખોરાકના રૂપમાં કાર્બોદિતનો મોટો સંચય જોવા મળે છે. આ સંચય અન્ય સજીવોના ખોરાકમાં કાર્બોદિતનો સ્રોત બને છે. કાર્બોદિત પદાર્થો પાચન દરમિયાન તેમના મૂળભૂત ઘટકો, એટલે કે…
વધુ વાંચો >ઔરંગા
ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (બિહાર)
ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય
ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…
વધુ વાંચો >ઔલખ, અજમેરસિંહ
ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…
વધુ વાંચો >ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર
ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…
વધુ વાંચો >ઔષધ-અભિજ્ઞાન
ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…
વધુ વાંચો >ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ
ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…
વધુ વાંચો >ઔષધકોશ
ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…
વધુ વાંચો >ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં
ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…
વધુ વાંચો >