ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >એ.સી.ટી.એચ.
એ.સી.ટી.એચ. : અગ્ર પીયૂષિકા (pituitary) ગ્રંથિનો અધિવૃક્કબાહ્યક(adrenal cortex) માટેનો ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ (adreno-corticotrophichormone, ACTH). 39 ઍમિનો ઍસિડપેપ્ટાઇડવાળો અને 45,000 અણુભારવાળો તેનો અણુ પ્રોએપિયોમિલેનોકોર્ટિન નામના એક મોટા અણુમાંથી બને છે. તેના ઍમિનો-ટર્મિનલ દ્વારા તે અધિવૃક્ક-બાહ્યકમાંથી ગ્લુકોકોર્ટિકોઇડ, મિનરલોકોર્ટિકોઇડ અને એન્ડ્રોજેનિક સ્ટીરૉઇડ જૂથના અંત:સ્રાવોનો લોહીમાં પ્રવેશ વધારે છે. તે નિશ્ચિત સ્વીકારો (receptors) સાથે જોડાઈને…
વધુ વાંચો >એ.સી. વિદ્યુતપ્રવાહ
એ.સી. વિદ્યુતપ્રવાહ (AC current) : સમયની સાથે મૂલ્ય તેમજ દિશા નિયમિત રીતે બદલાયા કરે તેવો વિદ્યુતપ્રવાહ. અંગ્રેજીમાં તેને alternating current (ટૂંકમાં a.c.) કહે છે. આવો વિદ્યુતપ્રવાહ એક જ દિશામાં વહેતા direct current (d.c.) કરતાં સાવ ઊલટો છે. a.c.માં વીજપ્રવાહ(કે તેને ઉત્પન્ન કરનારા વિદ્યુતચાલક બળ – EMF)નું મૂલ્ય, સરખા સમયના ગાળામાં…
વધુ વાંચો >એસુન્સિયૉન
એસુન્સિયૉન (Asuncion) : દક્ષિણ અમેરિકા ખંડના અગ્નિ ખૂણામાં આવેલા પેરુગ્વે દેશનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 250 16’ દ. અ. અને 570 40’ પ. રે.. પેરુગ્વે નદીના પૂર્વ કિનારે વસેલું આ શહેર ગ્રાનચાકોના મેદાની પ્રદેશમાં આર્જેન્ટિના અને પેરુગ્વેની સરહદ ઉપર આવેલું છે અને સેન્ટ્રલ પેરુગ્વે રેલવેનું મથક છે, તેથી રેલમાર્ગે મોન્ટેવીડિયો…
વધુ વાંચો >એસેક્સ
એસેક્સ : ઇંગ્લૅન્ડનું પરગણું. ભૌગોલિક સ્થાન : 510 48’ ઉ. અ. અને 00 40’ પૂ. રે.. તે ઇંગ્લૅન્ડની પૂર્વે અને લંડનથી સહેજ ઉત્તરે દરિયાકાંઠા પર આવેલું છે. તેની દક્ષિણે ટેમ્સ નદી તથા પૂર્વ તરફ ઉત્તર સમુદ્ર છે. દસમી સદીમાં ડેન્માર્કના વર્ચસ્માંથી મુક્ત કરી ઇંગ્લૅન્ડે તે પરત મેળવ્યું હતું. તેનો કુલ…
વધુ વાંચો >એસેઝ (બેકન)
એસેઝ (બેકન) : વિખ્યાત અંગ્રેજ લેખક બેકનના નિબંધો. કિંગ જેમ્સના શાસન દરમિયાન ઍટર્ની જનરલ ને લૉર્ડ હાઈ ચાન્સેલરના પદ સુધી પહોંચનાર સર ફ્રાન્સિસ બેક(1561-1626)ના નિબંધોથી અંગ્રેજી ભાષામાં નવું સાહિત્યસ્વરૂપ શરૂ થયેલ. તેના લેખકને 1621માં લાંચ લેવાના આરોપસર 40,000 પાઉન્ડ દંડ ને કેદની સજા થાય છે. તે વિપરીત સંજોગો તેમને લેખન…
વધુ વાંચો >એસેઝ (મૉન્તેન)
એસેઝ (મૉન્તેન) : નિબંધનો સૌપ્રથમ પ્રયોગ કરનાર ફ્રેન્ચ લેખક માઇકેલ-દ-મૉન્તેન(જ. 28 ફેબ્રુઆરી 1533, બારેદા, ફ્રાન્સ; અ. 13 સપ્ટેમ્બર 1592)ના નિબંધો. તેમના ઘડતરમાં જ્યૉર્જ બૂચનાન, માર્ક આન્તવેન મૂર જેવા શિક્ષકોનું માર્ગદર્શન અને બોએટીની મૈત્રી નોંધપાત્ર પરિબળો હતાં. દેશની લગભગ આંતરવિગ્રહ જેવી અરાજકતાથી તથા કૌટુંબિક જીવનમાં ઉપરાઉપરી મૃત્યુની કરુણ ઘટનાઓથી અત્યંત ખિન્ન…
વધુ વાંચો >એસેઝ ઑવ્ ઇલિયા
એસેઝ ઑવ્ ઇલિયા : લલિત નિબંધના પ્રવર્તક વિખ્યાત નિબંધકાર ચાર્લ્સ લૅમ્બ(જ. 10 ફેબ્રુઆરી 1775, લંડન; અ. 27 ડિસેમ્બર 1834, એડમન્ટન)ના નિબંધો. 17 વર્ષની નાની વયે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા હાઉસમાં નોકરી સ્વીકારી અને 1825માં ત્યાંથી નિવૃત્ત થયા. યુવાન વયનો નિષ્ફળ પ્રેમપ્રસંગ તેમના ચિત્તતંત્ર માટે ભૂકંપરૂપ ઘટના બની રહ્યો. માનસિક તણાવના એ દિવસોમાં…
વધુ વાંચો >એસેટિક ઍસિડ (acetic acid)
એસેટિક ઍસિડ (acetic acid) : ઍલિફેટિક કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડ. શાસ્ત્રીય નામ ઇથેનૉઇક ઍસિડ. સૂત્ર CH3COOH; અણુભાર 60.65; રંગવિહીન, તીવ્ર (pungent), ક્ષોભક (irritating) વાસવાળું પ્રવાહી. ગ.બિં. 16.60 સે., ઉ.બિં. 1190, વિ. ઘ. 1.049; nD20 1.3718. 100 ટકા શુદ્ધ એસેટિક ઍસિડને ઠારતાં બરફ જેવો દેખાતો ઘન પદાર્થ બનતો હોઈ તેને ગ્લેસિયલ એસેટિક ઍસિડ…
વધુ વાંચો >ઍસેટિલીન (acetylene)
ઍસેટિલીન (acetylene) : ત્રિબંધયુક્ત (triple bond) અસંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન. સમાનધર્મી (homologus) શ્રેણી ઇથાઇનનું પ્રથમ સભ્ય. તેનું શાસ્ત્રીય નામ પણ ઇથાઇન છે. સૂત્ર CH ≡ CH; અ. ભાર 26.04; રંગવિહીન, લાક્ષણિક વાસવાળો, સળગી ઊઠે તેવો વાયુ; ગ.બિં. 820 સે.; ઉ.બિં. 840 સે.; હવા સાથે 2.3 %થી 80 % ઍસેટિલીનનું મિશ્રણ વિસ્ફોટક હોય…
વધુ વાંચો >ઍસેટોએસેટિક એસ્ટર
ઍસેટોએસેટિક એસ્ટર (ઇથાઇલ ઍસેટોએસેટેટ) : બે ચલાવયવી (tautomeric) સૂત્રો ધરાવતું અગત્યનું કાર્બનિક સંયોજન. આ બે ચલાવયવી નીચે પ્રમાણે છે : ગ્યુથરે 1863માં બનાવ્યું અને તેનું ઇનોલ-સૂત્ર (β-હાઇડ્રૉક્સિ, કીટોનિક એસ્ટર) સૂચવ્યું જ્યારે ફ્રેંકલૅન્ડ અને ડુપ્પાએ 1865માં તે બનાવ્યું અને તેનું કીટો-સૂત્ર (કીટો બ્યુટિરિક એસ્ટર) સૂચવ્યું. તેના ખરા સૂત્ર બાબતનો વિવાદ લાંબો…
વધુ વાંચો >