ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >ઓલિવિન
ઓલિવિન (પેરિડોટ, ક્રાયસોલાઇટ) : ઓલિવિન વર્ગનું ખનિજ. રા. બં. : મૅગ્નેશ્યમ સમૃદ્ધ હોય તો ફૉર્સ્ટીરાઇટ અને લોહસમૃદ્ધિ હોય તો ફાયલાઇટ. સ્ફ. વ. – ઑર્થોરહૉમ્બિક; સ્વ. – દાણાદાર, દળદાર કે ડોમ અને પિરામિડથી બંધાયેલા સ્ફટિક; રં. – ઝાંખો લીલો, ઓલિવ-લીલો, રાખોડી-લીલો, કથ્થાઈ, ભાગ્યે જ પીળો, ફોર્સ્ટીરાઇટ સફેદ કે પીળો, ફાયલાઇટ કથ્થાઈ…
વધુ વાંચો >ઓલિવિન વર્ગ
ઓલિવિન વર્ગ : ફોર્સ્ટીરાઇટ, ક્રાયસોલાઇટ, હાયલોસિડેરાઇટ, હોર્ટોનોલાઇટ, ફેરોહોર્ટોનોલાઇટ અને ફાયલાઇટ જેવાં સિલિકેટ ખનિજોનો સમાવેશ કરતો ખનિજવર્ગ. ઓલિવિન વર્ગનાં ખનિજો મુખ્યત્વે Fe અને Mgનાં સિલિકેટ છે, અને જવલ્લે જ Mn કે Caના સિલિકેટ તરીકે મળી આવે છે. વધુમાં ઓલિવિન ખનિજો ઑર્થોસિલિકેટ અને અતૃપ્ત પ્રકારનાં છે. પરમાણુરચનાની ર્દષ્ટિએ આ ખનિજો નેસોસિલિકેટ છે;…
વધુ વાંચો >ઑલિવિયર, લૉરેન્સ
ઑલિવિયર, લૉરેન્સ (જ. 22 મે 1907, સરે, લંડન; અ. 11 જુલાઈ 1989, વેસ્ટ સસેક્સ, લંડન) : અંગ્રેજ અભિનેતા અને દિગ્દર્શક. અભિનયની શરૂઆત કરી 1922માં, શેક્સપિયરના નાટક ‘ધ ટેમિંગ ઑવ્ યુ’માં કૅથેરાઇનની ભૂમિકાથી, પછીનાં બેત્રણ વરસ ઠેકઠેકાણે અભિનય કર્યા બાદ, 1928માં બર્મિંગહામ રેપરટરી કંપનીમાં તેમને લંડનમાં કામ કરવાની તક મળી. પરિણામે…
વધુ વાંચો >ઓલીએસી
ઓલીએસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી; ઉપવર્ગ – યુક્તદલા (Gamopetalae); શ્રેણી દ્વિસ્ત્રીકેસરી (Bicarpellatae), ગોત્ર – જેન્શીઆનેલીસ, કુળ – ઓલીએસી. યુરોપના ઓલિવ તેલ આપનાર ફળ ઉપરથી કુળનું નામ ઓલીએસી પડ્યું છે. આ કુળમાં 22 પ્રજાતિ…
વધુ વાંચો >ઑલૅકેસી
ઑલૅકેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગનું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ મુજબ તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મૉનોક્લેમિડી, શ્રેણી – એક્લેમિડોસ્પોરી, કુળ – ઑલૅકેસી. આ કુળમાં લગભગ 25 પ્રજાતિઓ અને 150 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. Olax (35 જાતિઓ) જૂની દુનિયાના ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોની…
વધુ વાંચો >ઓલેનેક
ઓલેનેક : રશિયાના મધ્ય સાઇબીરિયાના ઉચ્ચપ્રદેશ પર આવેલી નદી. તે બુકોચન પર્વતમાળાના દક્ષિણ ઢાળ પરથી વહે છે. તે કુલ 2,270 કિમી. લાંબી છે તથા તેના જળપ્રવાહનો કુલ વિસ્તાર 2,19,000 ચોકિમી. છે. તે મુખ્યત્વે રશિયાના યાકુત સ્વાયત્ત સોવિયેત સમાજવાદી પ્રજાસત્તાકના પ્રદેશમાં વહે છે. સુખાના સુધીનો તેનો પ્રવાહ નૌકાવહનક્ષમ છે. તેનો ઉપલો…
વધુ વાંચો >ઑલ્ટરનેરિયા
ઑલ્ટરનેરિયા (Alternaria) : ફૂગમાં આવેલા ડ્યુટેરોમાયસેટિસ વર્ગની ડીમેશીએસી કુળની એક પ્રજાતિ. દુનિયામાં સર્વત્ર ફેલાયેલી આ ફૂગ, મોટેભાગે મૃતોપજીવી (sprophytic) તરીકે, જ્યારે કેટલીક પરોપજીવી (parasitic) તરીકે જીવન ગુજારે છે. આ ફૂગનો ફેલાવો કણીબીજાણુઓ (conidia) દ્વારા થાય છે. કણીબીજાણુઓ હારમાળામાં ગોઠવાયેલા, બહુકોષીય અને આડા તેમજ ઊભા પડદા ધરાવે છે. કણીબીજાણુવૃંત (conidiophore) દૈહિક…
વધુ વાંચો >‘ઓલ્ડ મૅન ઍન્ડ ધ સી’ (1952)
‘ઓલ્ડ મૅન ઍન્ડ ધ સી’ (1952) : અર્નેસ્ટ મિલર હેમિંગ્વેની વિશ્વસાહિત્યમાં સ્થાન પામેલી અમેરિકન ટૂંકી નવલકથા. આ નવલકથાનો નાયક સાન્તિઆગો ક્યૂબાનો વૃદ્ધ પણ ખડતલ અને ખુમારીવાળો માછીમાર છે. તેના સાથી તરીકે મેનોલિન નામનો એક ક્યૂબન છોકરો છે. આ નવલકથા સમુદ્ર અને માછલીઓ જેવાં પ્રાકૃતિક પરિબળો સામે માનવનો તુમુલ સંઘર્ષ અને…
વધુ વાંચો >ઑલ્બર્સનો વિરોધાભાસ
ઑલ્બર્સનો વિરોધાભાસ (Olbers’ paradox) : રાત્રે આકાશ તેજસ્વી ન દેખાતાં અંધકારમય કેમ દેખાય છે, તે અંગે બ્રહ્માંડ-વિજ્ઞાન(cosmos)નો એક વિરોધાભાસી કોયડો. બ્રહ્માંડ અસીમ હોય અને તેમાં પ્રકાશિત તારાઓ એકસરખા અંતરે આવેલા હોય તો પ્રત્યેક ર્દષ્ટિરેખા(line of sight)નો અંત છેવટે તો તારાની સપાટીએ આવે. એટલે કે કોઈ પણ દિશામાં નજર કરીએ કે…
વધુ વાંચો >ઑલ્મેક સંસ્કૃતિ
ઑલ્મેક સંસ્કૃતિ : મેક્સિકોના પૂર્વ કાંઠે અખાતી વિસ્તારમાં ઑલ્મેક જાતિના લોકોએ વિકસાવેલી સંસ્કૃતિ. તે અમેરિકાની એઝટેક સંસ્કૃતિની પૂર્વકાલીન સંસ્કૃતિ હતી (ઈ. પૂ. 800થી ઈ.સ. 600). અહીં રબર પાકતું, જે માટે Olli શબ્દ વપરાતો, તે ઉપરથી olmec(= rubber people) શબ્દ બન્યો. બાસ્કેટ બૉલ જેવી રમત ઑલ્મેક લોકોએ શોધેલી, જે એરિઝોનાથી નિકારાગુઆ…
વધુ વાંચો >