ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >ઓમડુરમાન
ઓમડુરમાન : આફ્રિકાના સુદાનનું નાઇલ નદીના ડાબા કિનારે વસેલું ખાર્ટુમનું ઉપનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 150 ૩8′ ઉ. અ. અને ૩20 ૩0′ પૂ. રે. આ સ્થળનું મૂળ નામ ઉમ્મડુરમાન છે. ઓમડુરમાન, પૂર્વે અલ્ ખાર્ટુમ અને ખાર્ટુમ બહારી (ઉત્તર) એમ ત્રણ ભેગાં મળીને એક મેટ્રોપૉલિટન વિસ્તાર બને છે. શહેરની વસ્તી : 23,95,013(2021)…
વધુ વાંચો >ઓમર શરીફ
ઓમર શરીફ (જ. 10 એપ્રિલ 1932, ઍલેક્ઝેન્ડ્રિયા, ઇજિપ્ત; અ. 10 જુલાઈ 2015, કેરો, ઇજિપ્ત) : ઇજિપ્તના સુવિખ્યાત ચલચિત્ર અભિનેતા. મૂળ નામ માઇકેલ શાલહૌબ. ધનિક પિતાના આ પુત્રે નાનપણથી જ પશ્ચિમી પદ્ધતિની તાલીમ મેળવી હતી. અભિનેતા બનતાં પહેલાં થોડો સમય તેણે પિતાની પેઢીમાં કામ કર્યું હતું. કાળા વાળ, કાળી આંખો અને…
વધુ વાંચો >ઓમાન
ઓમાન : અરબી દ્વીપકલ્પના અગ્નિખૂણામાં આવેલો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : 220 00′ ઉ. અ. અને 580 00′ પૂ. રે.. ભૂતકાળમાં તે મસ્કત અને ઓમાનના સંયુક્ત નામથી ઓળખાતું હતી. હોરમુઝની સામુદ્રધુનીમાં તે વ્યૂહાત્મક સ્થાને છે. તેની નૈર્ઋત્યે યેમેન (એડન), પશ્ચિમમાં સાઉદી અરેબિયા, વાયવ્યમાં સંયુક્ત આરબ અમીરાત (UAE), ઉત્તરમાં ઓમાનનો અખાત તથા…
વધુ વાંચો >ઓમાન, રૉબર્ટ જે.
ઓમાન, રૉબર્ટ જે. (જ. 8 જૂન 1930, ફ્રેન્કફર્ટ, જર્મની) : વર્ષ 2005 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા ગણિતજ્ઞ. તેઓ વર્ષ 1956થી જેરૂસલેમ ખાતેની હિબ્રૂ યુનિવર્સિટીના ગણિત વિભાગમાં અધ્યાપન કરી રહ્યા છે (1956–2005). વિખ્યાત ગણિતજ્ઞ હોવા છતાં તેમણે અર્થશાસ્ત્રના રમતના સિદ્ધાંત(Theory of Games)માં જે સંશોધન કર્યું છે અને નવા અભિગમ દ્વારા…
વધુ વાંચો >ઓમ્ (ૐ)
ઓમ્ (ૐ) : ભારતીય પરંપરા અનુસાર પરમાત્માનો વાચક શબ્દ. સંસ્કૃતકોશ અનુસાર ‘ઓમ્’ શબ્દના, આરંભ, મંગલ, અનુમતિ, સ્વીકાર, અપાકૃતિ (નિરસન), શુભ અને જ્ઞેય બ્રહ્મ એટલા અર્થો છે. ઉપનિષદોમાં ઓમ્ શબ્દ મુખ્યત્વે જ્ઞેય બ્રહ્મ, પરમ બ્રહ્મ એવા અર્થોમાં પ્રયુક્ત થયો છે. કોશ અનુસારના અર્થો આ મુખ્ય અર્થના ફલિતાર્થો છે. ઓમ્ (ૐ) એ…
વધુ વાંચો >ઑમ્બડુઝમૅન
ઑમ્બડુઝમૅન : જાહેર ફરિયાદોના સરળ અને ઝડપી નિવારણ માટેની સંસ્થા અને તેનો અધિકારી. સરકારનાં કાર્યો અને વહીવટી તંત્રની ગેરરીતિઓની તપાસ કરવા તેમજ સરકારના પેચીદા તંત્રમાં સામાન્ય નાગરિક વતી દરમિયાનગીરી કરવાની ખાસ કામગીરી આ સંસ્થા બજાવે છે. મૂળ સ્વીડિશ ભાષાનો આ શબ્દ લોકપાલ કે લોકાયુક્તની નિકટનો ‘કમિશનર’નો અર્થ ધરાવે છે. 18મી…
વધુ વાંચો >ઓમ્સ્ક (Omsk) (નગર)
ઓમ્સ્ક (Omsk) (નગર) : રશિયામાં પશ્ચિમ સાઇબીરિયાના નીચાણવાળા પ્રદેશની દક્ષિણે આવેલું ઓમ્સ્ક પ્રાંત(oblast)નું મુખ્ય વહીવટી મથક તથા ઔદ્યોગિક કેન્દ્ર. ભૌગોલિક સ્થાન : 550 00′ ઉ. અ. અને 7૩0 24′ પૂ. રે.. ઓમ્સ્કના રક્ષણાર્થે 1716માં ત્યાં કિલ્લો બાંધવામાં આવતાં આ નગરની સ્થાપના થઈ હતી. તે રશિયન સોવિયેત ફેડરેટેડ સોશ્યાલિસ્ટ પ્રજાસત્તાકમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >ઓમ્સ્ક પ્રાંત
ઓમ્સ્ક પ્રાંત : સ્થાપના 1934. કુલ વિસ્તાર આશરે 1,40,000 ચોરસ કિમી. વસ્તી : આશરે 21,74,000. તેમાં રશિયન, કઝાકસ, યુક્રેનિયન તથા તાતાર પ્રજાનો સમાવેશ થાય છે. તેની મુખ્ય નદી ઇર્ટિશ વ્યાપારી ચીજવસ્તુઓના જળવાહન માટેનું મથક છે. આ પ્રાંત જંગલ તથા ઘાસના વિસ્તીર્ણ મિશ્ર પ્રદેશમાં આવેલો છે. ત્યાં દીર્ઘસમયનો તીવ્ર શિયાળો તથા…
વધુ વાંચો >ઑર (placenta) (માનવેતર)
ઑર (placenta) (માનવેતર) : સસ્તનોમાં ભ્રૂણને માતાના ગર્ભ સાથે જોડનારું વહનાંગ (vascular – organ). કેટલીક ગર્ભાશયની પેશીઓ તેમજ ભ્રૂણપેશીઓના સાન્નિધ્યથી બનેલી આ ઑર, માતા તેમજ ગર્ભ વચ્ચે કડીરૂપ બનીને પોષણ, શ્વસન તેમજ ઉત્સર્જનની કામગીરી બજાવે છે. અંશત: ઑર એક પ્રકારની પોષક તથા રક્ષક ગ્રંથિ પણ છે. અપત્યપ્રસવી (viviparous) સસ્તન માદા…
વધુ વાંચો >ઑર (માનવ)
ઑર (માનવ) : સગર્ભાવસ્થા દરમિયાન માતા અને તેના ગર્ભ વચ્ચે પોષક દ્રવ્યો, ચયાપચયી કચરો તથા પ્રાણવાયુ અને અંગારવાયુની આપ-લે માટે વિકસતું અંગ. તેને મેલી પણ કહે છે. તે ગર્ભધારણના સત્તરમા દિવસથી શરૂ થઈને ત્રણ મહિના સુધીમાં પૂરેપૂરી વિકસે છે. તે ગોળ અને ચપટી હોય છે. તેની માતા તરફની (ગર્ભાશયી) સપાટી…
વધુ વાંચો >