ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઔદ્યોગિક માલવાહક (આંતરિક)
ઔદ્યોગિક માલવાહક (આંતરિક) : કારખાનામાં કે રેલવે પ્લૅટ્ફૉર્મ ઉપર માલસામાનની હેરફેર કરવા માટે વપરાતું યાંત્રિક સાધન. બધા જ પ્રકારની ટ્રકને ચાલવાની સપાટી સાથે સંપર્ક રહે છે, અને જુદા જુદા પથ પર તે ગતિ કરતી હોય છે. ટ્રકને બે કે વધુ પૈડાં હોય છે. પૈડાં તરીકે પોલાદના રોલર, સ્થાયી કે ઘૂમતા…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક માળખું
ઔદ્યોગિક માળખું : પ્રાકૃતિક સાધનો પર પ્રક્રિયા કરીને વાપરવા યોગ્ય માલનું અથવા વિશેષ ઉત્પાદનપ્રક્રિયા માટેના માલનું ઉત્પાદન કરનારા વિવિધ પ્રકારના ઉદ્યોગોની સંરચના. તેમાં ઉપભોગ્ય તથા ઉત્પાદક વસ્તુઓનું યંત્રશક્તિ વડે મોટા પાયા પર ઉત્પાદન કરતા એકમો ઉપરાંત કુટીર ઉદ્યોગો, લઘુ ઉદ્યોગો તથા હાથકારીગરીના એકમોનો સમાવેશ થાય છે. ઉત્પાદનનું સ્વરૂપ તથા ઉત્પાદન-વ્યવસ્થા…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક મેળો
ઔદ્યોગિક મેળો : ઔદ્યોગિક ચીજવસ્તુઓનો પ્રચાર કરવાના તથા વેચાણ વધારવાના હેતુથી ચોક્કસ સ્થળે ચોક્કસ સમય દરમિયાન યોજાતું વિશિષ્ટ પ્રદર્શન. વ્યાપાર અને વાણિજ્યની આધુનિક પ્રવૃત્તિમાં પ્રયોજિત કે ઉત્પાદિત વસ્તુના પ્રચારને સવિશેષ મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે અને તેના પર ઉત્પાદકો દ્વારા જંગી ખર્ચ કરવામાં આવે છે, જેને વેચાણખર્ચ કહેવામાં આવે છે. ઔદ્યોગિક…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક વસાહતો
ઔદ્યોગિક વસાહતો : વિવિધ ઔદ્યોગિક એકમોના વિકાસઅર્થે ઊભો કરેલો ટેકનિકલ માર્ગદર્શન સહિત વિવિધ સામૂહિક સગવડો અને સુવિધાઓથી સુસજ્જ વિસ્તાર. ભારત તથા અન્ય અલ્પ-વિકસિત દેશોમાં નાના પાયા પરના અને કુટીર તથા ગ્રામીણ ઉદ્યોગોને મહત્વનું સ્થાન આપવામાં આવેલ છે. ભારતના 1956ના ઔદ્યોગિક નીતિના પ્રસ્તાવમાં દર્શાવવામાં આવેલ છે કે આ ઉદ્યોગો તાત્કાલિક મોટા…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક વાયુઓ
ઔદ્યોગિક વાયુઓ : ઉદ્યોગોમાં શુદ્ધ સ્વરૂપે મોટા જથ્થામાં ઉપયોગમાં લેવાતા વાયુઓ. ઘણીવાર તેઓ પ્રવાહી અથવા નિમ્નતાપિકી (cryogenic) પ્રવાહી તરીકે પણ વપરાય છે. આવા વાયુઓમાં કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ (CO2), હાઇડ્રોજન (H2), નાઇટ્રોજન (N2), ઑક્સિજન (O2), ઉમદા (noble) વાયુઓ (હીલિયમ He, આર્ગોન Ar, નીઑન Ne, ક્રિપ્ટૉન Kr અને ઝીનૉન Xe), એસેટિલીન (C2H2), નાઇટ્રસ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક વિકાસ બૅંક
ઔદ્યોગિક વિકાસ બૅંક – ભારતીય (Industrial Development Bank of India – IDBI) : ભારતના ઔદ્યોગિક વિકાસને વિવિધ સેવા દ્વારા પ્રોત્સાહન પૂરું પાડતી સરકાર પ્રેરિત નાણાં સંસ્થા. સ્થાપના : જુલાઈ 1964. ભારતીય રિઝર્વ બૅંકની અંગભૂત અને તેની માલિકી હેઠળની ઔદ્યોગિક ધિરાણ સંસ્થા તરીકે 3.200 કરોડના મૂડીરોકાણથી ઉદય થયો હતો, પરંતુ 1976માં…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક શાખ અને મૂડીરોકાણ નિગમ (ભારતીય) (ICICI)
ઔદ્યોગિક શાખ અને મૂડીરોકાણ નિગમ (ભારતીય) (ICICI) : ભારતમાં ખાનગી ઔદ્યોગિક એકમોના વિકાસની પ્રક્રિયામાં મદદરૂપ થવા માટે ઊભી કરવામાં આવેલી વિશિષ્ટ નાણાસંસ્થા. જાન્યુઆરી 1955માં સ્થાપવામાં આવેલું આ નિગમ સંપૂર્ણપણે ખાનગી માલિકીનું સાહસ છે. તેની અધિકૃત મૂડી રૂ. 25 કરોડ અને ભરપાઈ થયેલી મૂડી રૂ. 15 કરોડ છે. નવા ઔદ્યોગિક એકમોના…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક સંચાલનમાં શ્રમિકોનો ફાળો
ઔદ્યોગિક સંચાલનમાં શ્રમિકોનો ફાળો : ઉચિત પ્રતિનિધિત્વ દ્વારા ઔદ્યોગિક તંત્રની નિર્ણયપ્રક્રિયાના પ્રત્યેક સ્તરના વ્યવસ્થાપનમાં શ્રમિકોની ભાગીદારી. આ ભાગીદારીનું સ્વરૂપ અને તેનો વ્યાપ પ્રત્યેક દેશની સામાજિક-આર્થિક વિચારસરણી, નીતિ અને ધ્યેય ઉપર અવલંબે છે. વ્યવસ્થાપનની ર્દષ્ટિએ જોઈએ તો તેનો અર્થ નિર્ણય પહેલાંનો સંયુક્ત પરામર્શ એમ થઈ શકે. શ્રમિકોની ર્દષ્ટિએ તે સામુદાયિક નિર્ણય…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક સંબંધો
ઔદ્યોગિક સંબંધો આધુનિક ઔદ્યોગિક સમાજમાં ઉત્પાદન એકમો પર માલિકી ધરાવતા વર્ગ તથા શ્રમજીવી વર્ગ વચ્ચેના આર્થિક સંબંધોમાંથી ઉદભવતા વ્યવહારો અને રીતિનીતિની હારમાળા. 1760-1830 દરમિયાન ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે પાયાના ફેરફારો થયા તે ‘ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ’ નામથી ઓળખાય છે. તેને પરિણામે એક નવી ઉત્પાદનપદ્ધતિનું સર્જન થયું અને તેની સાથે અવિભાજ્ય રીતે સંકળાયેલા, એકબીજાને પૂરક…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક હીરા
ઔદ્યોગિક હીરા : રત્ન તરીકે બિનઉપયોગી પણ શ્રેષ્ઠ કઠિનતાને કારણે ઉદ્યોગમાં કાપવાના, આકાર આપવાના અને પ્રમાર્જક (polishing) તરીકેના કાર્યમાં ઉપયોગી પ્રકારના હીરા. વિશ્વના હીરાના કુલ ઉત્પાદનનો 90 % જેટલો ભાગ ઔદ્યોગિક હીરાનો હોય છે. કુદરતમાં મળતા આવા હીરાના ત્રણ પ્રકારો છે : (1) સ્ફટિકમય અને વિદલનીય (cleavable) પણ રંગ તથા…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >