ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઑકિનલૅક ક્લૉડ જૉન આયર સર
ઑકિનલૅક, ક્લૉડ જૉન આયર સર (જ. 21 જૂન 1884, હેમ્પશાયર, ઇંગ્લેન્ડ; અ. 23 માર્ચ 1980, મોરોક્કો) : નામી બ્રિટિશ સેનાપતિ. તેમણે વૅલિંગ્ટન કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો. 1904માં તે 62મી ‘પંજાબીઝ’માં જોડાયા અને 1941માં તેઓ ભારતમાં કમાંડર-ઇન-ચીફ બન્યા; ત્યાર પછી ઉત્તર આફ્રિકામાં વૅવેલના ઉત્તરાધિકારી બન્યા. તેમણે સિરેનાઇકા તરફ સફળતાપૂર્વક આગેકૂચ કરી પણ…
વધુ વાંચો >ઓકિનાવા
ઓકિનાવા : નૈર્ઋત્ય પૅસિફિકમાં, જાપાનની મુખ્ય ભૂમિથી આશરે 560 કિમી. અંતરે તેની દક્ષિણે છેડા પર આવેલો જાપાનના વહીવટી પ્રભુત્વ હેઠળનો વિસ્તાર. ભૌગોલિક સ્થાન : 260 31′ ઉ. અ. અને 1270 59′ પૂ. રે. તે જાપાન અને તાઇવાન(ફૉર્મોસા)ની વચ્ચે આવેલા રિઊક્યૂ દ્વીપસમૂહમાંનો મોટામાં મોટો ટાપુ છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 2,267 ચોકિમી.,…
વધુ વાંચો >ઓ’કીફી, જ્યૉર્જિયા
ઓ’કીફી, જ્યૉર્જિયા (જ. 15 નવેમ્બર 1887, વિસ્કૉન્સિન, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકા; અ. 6 માર્ચ 1986, ન્યૂ મેક્સિકો, યુ. એસ.) : આધુનિક અમેરિકન મહિલા-ચિત્રકાર. પ્રકૃતિમાંથી પ્રેરણા પામી અર્ધઅમૂર્ત (semi-abstract) ચિત્રો સર્જવા માટે તેઓ જાણીતાં બન્યાં હતાં. આ પ્રકૃતિની પ્રેરણામાં પણ મુખ્ય ચાલકબળ તો ન્યૂ મેક્સિકોનું રણ રહ્યું હતું. બાળપણ વિસ્કૉન્સિનમાં માબાપના…
વધુ વાંચો >ઓકુન, આર્થર એમ.
ઓકુન, આર્થર એમ. (જ. 28 નવેમ્બર 1928, જર્સી સિટી, ન્યૂજર્સી, યુ. એસ.; અ. 23 માર્ચ 1980, વોશિંગ્ટન ડી. સી., યુ. એસ.) : વિખ્યાત અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી 1956માં અર્થશાસ્ત્રમાં પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી થોડાક સમય માટે યેલ યુનિવર્સિટીમાં સંશોધનકાર્ય કર્યું. 1964-69 દરમિયાન અમેરિકન સરકારના કાઉન્સિલ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક ઍડવાઇઝરના સભ્ય તથા…
વધુ વાંચો >ઓ’કેસી, સીન
ઓ’કેસી, સીન (જ. 30 માર્ચ 1880, ડબ્લિન; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1964, ડેવૉન, ઇંગ્લૅન્ડ) : આયર્લૅન્ડના વાસ્તવવાદી નાટ્યકાર. મૂળનામ જૉન કેસી. પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથના આયરિશ પિતાનાં તેર સંતાનોમાં સૌથી નાના. આથી ભૂખમરો, રોગગ્રસ્તતા, ગરીબી, ભય અને નશાખોરી વગેરે નાનપણથી જ નિહાળવા અને વેઠવા પડ્યાં. શાળાનું શિક્ષણ તો ત્રણ વર્ષ પૂરતું જ પામી…
વધુ વાંચો >ઑક્ઝૅલિક ઍસિડ
ઑક્ઝૅલિક ઍસિડ : એલિફેટિક ડાઇકાબૉંકિસલિક ઍસિડ. શાસ્ત્રીય નામ ઈથેનડાયોઇક ઍસિડ. ઑક્ઝલિસ (Oxalis) અને રુમેક્સ (Rumex) કુળની વનસ્પતિમાં તે પોટૅશિયમ અથવા કૅલ્શિયમ ક્ષારના સ્વરૂપે મળી આવે છે. તે ઘણી ફૂગ(mold)ના ચયાપચયનની પેદાશ છે. પેનિસિલિયમ અને ઍસ્પરજિલસ પ્રકારની ફૂગમાં રહેલી શર્કરાનું 90 % સુધી કૅલ્શિયમ ઑક્ઝૅલેટમાં રૂપાંતર થાય છે. લાકડાના વહેરને કૉસ્ટિક…
વધુ વાંચો >ઑક્ઝોટ્રોફ
ઑક્ઝોટ્રોફ (auxotroph) : વિશિષ્ટ પોષકતત્વના પ્રાશનથી ઉદભવતો ઉત્પરિવર્તક (mutant). આ પોષકતત્વો સામાન્યપણે ઍમિનોઍસિડ, વિટામિન, પ્યૂરિન કે પિરિમિડાઇન સ્વરૂપે રહેલાં હોય છે. જોકે આ પોષકતત્વો કોષની અંદર પ્રવેશી શકે તો જ ઉત્પરિવર્તન શક્ય બને છે. કોઈક વાર આ ઉત્પરિવર્તકોમાં પ્રત્યાવર્તન (reversion) લાવી શકાય છે, જેને પરિણામે વિશિષ્ટ પોષકતત્વની જરૂરિયાત ન હોય…
વધુ વાંચો >ઑક્ટેન-આંક
ઑક્ટેન-આંક : ગૅસોલીનના અપસ્ફોટરોધી (antiknock) ગુણધર્મ માપવાનો યાર્દચ્છિક માપદંડ. અંતર્દહન એન્જિનમાં હવા અને ગૅસોલીનની બાષ્પના મિશ્રણને દબાવીને તેનું વિદ્યુત-તણખા વડે દહન કરવામાં આવે છે. આ દહનમાં અનિયમિતતા થતાં ગડગડાટ થાય છે અને યંત્ર ધ્રુજારી અનુભવે છે. આ પરિસ્થિતિ અપસ્ફોટન તરીકે ઓળખાય છે અને તે એન્જિનના સિલિન્ડરમાં પેદા કરાતા દબાણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઓક્લાહોમા (રાજ્ય)
ઓક્લાહોમા (રાજ્ય) : અમેરિકાનાં સંયુક્ત રાજ્યોમાંનું દક્ષિણ-મધ્ય ભાગમાં આવેલું રાજ્ય. તે 330 35′ ઉ. અ. અને 370 ઉ. અ. અને 940 29′ પ. રે.થી 1030 પ. રે.ની વચ્ચે આવેલું છે. 1907માં છેંતાલીસમા રાજ્ય તરીકે અમેરિકાના સંઘમાં તેને પ્રવેશ મળ્યો હતો. આ રાજ્યની ઉત્તરે કાન્સાસ, ઈશાનમાં મીસૂરી, પૂર્વ તરફ આરકાન્સાસ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >ઓક્લાહોમા (શહેર)
ઓક્લાહોમા (શહેર) : અમેરિકાના ઓક્લાહોમા રાજ્યની રાજધાની તથા દેશનાં મોટાં વિમાની ઉડ્ડયન અને સંચાલન-મથકોમાંનું એક. ભો. સ્થા. : 350 28′ ઉ. અ. અને 970 30′ પ. રે. ઓક્લાહોમા એટલે ‘red people’. ઉત્તર કૅનેડિયન નદી પર તે રાષ્ટ્રપ્રમુખના જાહેરનામા (1889) દ્વારા વસાવેલું છે. શહેર વિસ્તારની વસ્તી 6,81,054 (2020) છે. તેનો ભૌગોલિક…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >