ખંડ ૨
આદિવિષ્ણુથી ઈલાઇટિસ
આર્જેન્ટીના
આર્જેન્ટીના : દક્ષિણ અમેરિકામાં અગ્નિખૂણે ઍટલાન્ટિક મહાસાગરને કિનારે આવેલો બીજા ક્રમે મોટો દેશ. તે આશરે 220 00´થી 550 00´ દ. અ. અને 560 30´થી 730 30´ પ. રે. વચ્ચે આશરે 27,66,654 ચોકિમી. વિસ્તાર આવરી લે છે. 9 જુલાઈ 1816ના રોજ સ્વતંત્ર થયેલ આ દેશ બે ધારાગૃહો ધરાવે છે. તેનું સમવાહી પ્રજાસત્તાક…
વધુ વાંચો >આર્ટ નૂવો
આર્ટ નૂવો (Art Nouveau) : નૂતન કલાશૈલી એવો અર્થ આપતી ફ્રેન્ચ સંજ્ઞા. સ્થાપત્ય, સુશોભન, ચિત્ર અને શિલ્પ એ બધી કલાઓમાં એક નવી સંમિશ્રિત શૈલીનો પ્રસાર 1890 પછી થયો. ચિત્રકારો અને શિલ્પીઓએ કુદરતનું અનુકરણ તજી દીધું, જૂની પદ્ધતિઓ અવગણવામાં આવી. 1861માં વિલિયમ મૉરિસે ઇંગ્લૅન્ડના હસ્તકલા-ઉદ્યોગમાં કાપડની ડિઝાઇનો અને પુસ્તકના સુશોભનમાં નવી શૈલી…
વધુ વાંચો >આર્ટિકલ્સ ઑવ્ ઍસોસિયેશન
આર્ટિકલ્સ ઑવ્ ઍસોસિયેશન (Articles of Association) : જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપનીના આંતરિક વહીવટી અને વ્યવસ્થાના નિયમો તથા તેનાં ધારાધોરણોનો રજિસ્ટર્ડ દસ્તાવેજ. આર્ટિકલ્સ ઑવ્ એસોસિયેશનમાં સામાન્યત: નીચેની બાબતો અંગેના નિયમોનો સમાવેશ થાય છે : (ક) કંપનીની શૅરમૂડી : વિવિધ પ્રકારના શૅરમાં તેની ફાળવણી, મૂડીમાં પરિવર્તન કે તેની પુનર્રચના વગેરે; (ખ) કંપનીના શૅર…
વધુ વાંચો >આર્ટેબૉટ્રિસ
આર્ટેબૉટ્રિસ (Artabotrys) : જુઓ લીલો ચંપો
વધુ વાંચો >આર્ડેનનું જંગલ (ફ્રાંસ)
આર્ડેનનું જંગલ (ફ્રાંસ) : ફ્રાન્સની ઈશાન બાજુએ અને અગ્નિ બેલ્જિયમના લક્ઝમ્બર્ગ પ્રાંતમાં મ્યુસ નદીની ખીણમાં આવેલો જંગલાચ્છાદિત ઉચ્ચપ્રદેશ. બેલ્જિયમની બાજુએ તે 694 મીટર જેટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે. આ વિસ્તાર પશ્ચિમ યુરોપના માર્ગ પર આવેલો હોવાથી અહીં ઘણાં ખૂનખાર યુદ્ધો થયેલાં છે. અહીં રેતીખડકો, સ્લેટ, ચૂનાખડકો અને ક્વાર્ટ્ઝ-શિરાઓ આવેલી હોવાથી જમીન…
વધુ વાંચો >આર્ડેનનું જંગલ (ઈન્ગલેન્ડ)
આર્ડેનનું જંગલ (ઈન્ગલેન્ડ) : ઇંગ્લૅંડના વૉરવિકશાયર અને પશ્ચિમ મિડ્લૅન્ડ્ઝમાં આવેલો જંગલ-વિસ્તાર. આ જંગલવિસ્તાર આશરે 30 કિમી. લાંબો અને 20 મી. પહોળો છે. તે સ્ટ્રૅટફર્ડ-અપૉન-એવનથી ઉત્તર તરફ બર્મિંગહામ સુધી વિસ્તરેલો છે. આ વિસ્તાર એક સમયે આજના કરતાં પણ ઘણો મોટો હતો. તેણે શેક્સપિયરને ‘As You Like It’ નાટક લખવા માટેની પાર્શ્વભૂમિરૂપ…
વધુ વાંચો >આર્તો, આન્તોનિન
આર્તો, આન્તોનિન (Artaud, Antonin) (જ. 4 સપ્ટેમ્બર 1896 , માર્સેઈલ, ફ્રાન્સ; અ. 4 માર્ચ 1948, પૅરિસ, ફ્રાન્સ) : ફ્રેન્ચ નાટ્યકાર, કવિ, અભિનેતા. એમણે પરાવાસ્તવવાદી (surrealistic) આંદોલનની સૈદ્ધાંતિક ભૂમિકા પૂરી પાડી. એમણે શિષ્ટ પ્રણાલિકાગત, મધ્યમવર્ગપરક રંગભૂમિ (થિયેટર) ની જગ્યાએ ‘આતંકની રંગભૂમિ’ (થિયેટર ઑવ્ ક્રુઅલ્ટી) સ્થાપવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ વૈકલ્પિક રંગભૂમિનો હેતુ…
વધુ વાંચો >આર્થસ પ્રતિક્રિયા
આર્થસ પ્રતિક્રિયા (Arthus Reaction) : મૉરિસ આર્થસ નામના ફ્રેંચ શરીર-ક્રિયાવિજ્ઞાની(physiologist)ના નામથી જાણીતી ત્વરિત અતિસંવેદનશીલતા (hypersensitivity)નો એક પ્રકાર. જ્યારે પ્રાણીશરીરમાં ચામડીની નીચે પ્રતિક્ષેપન (injection) દ્વારા દ્રાવ્ય પ્રતિજન (antigen) દાખલ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે પ્રાણીશરીરમાં આવેલ પ્રતિદ્રવ્ય (antibody) સાથે પ્રક્રિયા કરતાં પ્રતિજન-પ્રતિદ્રવ્ય પ્રકારનો સંકીર્ણ પદાર્થ બને છે, જે રક્તવાહિનીઓમાં અવક્ષિપ્ત થાય…
વધુ વાંચો >આર્થિક પદ્ધતિ
આર્થિક પદ્ધતિ : કોઈ પણ સમાજના પાયાના આર્થિક પ્રશ્નો ઉકેલવા માટેની વ્યવસ્થા. દરેક સમાજને અર્થક્ષેત્રે ત્રણ પાયાના પ્રશ્નો ઉકેલવાના હોય છે : (1) કઈ વસ્તુઓ કેટલા જથ્થામાં ઉત્પન્ન કરવી તે. દા.ત., અન્ન ઉત્પન્ન કરવું કે કાપડ ? થોડુંક વધારે અન્ન કે થોડુંક વધારે કાપડ ? અન્ન અને કાપડ આજે વધારે…
વધુ વાંચો >આર્થિક ભૂગોળ
આર્થિક ભૂગોળ : માનવીની આર્થિક પ્રવૃત્તિ પર પર્યાવરણની અસરનો અભ્યાસ દર્શાવતી ભૂગોળની એક શાખા. વિભિન્ન સ્થળકાળમાં પ્રવર્તતાં માનવજીવનનાં સામ્યભેદનું તેમજ વિવિધ પ્રદેશોની પ્રજાના આર્થિક જીવનની ભિન્ન ભિન્ન ભાતોનું વિશ્લેષણ ભૂગોળની આ શાખા દ્વારા થાય છે. મનુષ્યની આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ પર તેના પર્યાવરણની મોટી અસર પડે છે. વિવિધ વ્યવસાયો અને તેમનું મહત્ત્વ…
વધુ વાંચો >આદિવિષ્ણુ
આદિવિષ્ણુ (જ. 5 સપ્ટેમ્બર 1940, મછલીપટ્ટનમ્; અ. 2020 હૈદરાબાદ) : આધુનિક તેલુગુ લેખક. પૂરું નામ આદિવિષ્ણુ વિઘ્નેશ્વર રાવ. જન્મ ગણેશચતુર્થીને દિવસે થયો હોવાથી એમનું નામ વિઘ્નેશ્વર રાવ રાખેલું, મછલીપટ્ટનમ્ની હિંદુ કૉલેજમાંથી સ્નાતક, રાજ્યના માર્ગવાહનવ્યવહારમાં હિસાબનીશ અને પછીથી તેમાં લોકસંપર્ક અધિકારી તરીકે પદોન્નતિ કરેલી. કૉલેજજીવનમાં વાર્તાઓ લખવાનું શરૂ કરેલું. કૉલેજમાં ભણતા…
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય
આદિ શંકરાચાર્ય : જુઓ, શંકરાચાર્ય (આદ્ય)
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર)
આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર) : 1983માં સંસ્કૃત ભાષામાં નિર્માણ પામેલું સર્વપ્રથમ ભારતીય ચલચિત્ર. બારસો વર્ષ કરતાં પણ વધુ સમય પહેલાં ભારતમાં જન્મેલા અને વિશ્વની મહાન વિભૂતિઓમાં ગણાતા સંત-દાર્શનિક આદિ શંકરાચાર્યના જીવનદર્શનને રૂપેરી પડદાના માધ્યમ દ્વારા સામાન્ય જનતા સમક્ષ અત્યંત અસરકારક અને સુરુચિપૂર્ણ રીતે રજૂ કરવાનો આ એક અત્યંત સફળ પ્રયાસ છે.…
વધુ વાંચો >આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય
આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય : શત્રુંજયગિરિ પરનાં જૈન દેવાલયોમાં આદીશ્વર ભગવાનનું સૌથી મોટું અને ખરતરવસહી નામે પ્રસિદ્ધ જિનાલય. દાદાના દેરાસર તરીકે જાણીતા આ દેવાલયનો એક કરતાં વધારે વખત જીર્ણોદ્ધાર થયેલો છે, પરંતુ ઈ. સ. 1531માં ચિતોડના દોશી કર્માશાહે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરેલો, તેનો આભિલેખિક પુરાવો મંદિરના સ્તંભ ઉપર કોતરેલા 87 પંક્તિવાળા…
વધુ વાંચો >આદું
આદું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી અને ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક સંવર્ધિત (cultivated) તેજાનાની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Zingiber officinale Roscoe (સં. आर्द्रक; હિં. अदरक; અં. જિંજર; ગુ. આદું) છે. આદુંનું લૅટિન નામ એક સંસ્કૃત નામ ‘શૃંગવેર’ ઉપરથી પડ્યું હોય તેમ મનાય છે. ડાંગનાં જંગલોમાં મળતી જાતિ જંગલી આદું Zingiber…
વધુ વાંચો >આદ્ય તારકપિંડ
આદ્ય તારકપિંડ : વાયુવાદળોમાંથી બંધાયેલ તેજસ્વી વાયુપિંડ. બ્રહ્માંડમાં આવેલાં તારાવિશ્વોમાં તારા ઉપરાંત વાયુનાં વિરાટ વાદળો આવેલાં છે. અનેક પ્રકાશવર્ષના વિસ્તારવાળાં આ વાયુવાદળોને નિહારિકાઓ કહેવામાં આવે છે. અવકાશસ્થિત વાયુવાદળો તારાઓનાં ઉદભવસ્થાન છે. અવકાશના વાયુવાદળમાં કોઈ સ્થળે કંપ પેદા થતાં એ કંપનવાળા સ્થળે વાયુના કણો એકબીજાની વધુ નજદીક ખેંચાઈ વાયુની ગ્રંથિ બનાવે…
વધુ વાંચો >આદ્ય રંગાચાર્ય
આદ્ય રંગાચાર્ય (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1904, અગરખેડ, જિ. બિજાપુર, કર્ણાટક; અ. 17 ઑક્ટોબર 1984, બૅંગાલુરુ, કર્ણાટક) : કન્નડ નાટકકાર, વિવેચક, નવલકથાકાર અને ચિંતક. ‘શ્રીરંગ’ તખલ્લુસથી પણ લખતા હતા. જન્મ કર્ણાટકના બિજાપુર જિલ્લાના અગરખેડ ગામમાં થયો હતો. એમણે પુણેની ડેક્કન કૉલેજમાં અને લંડનની પ્રાચ્યવિદ્યાશાળા(School of Oriental Studies)માં અભ્યાસ કર્યો હતો. ધારવાડની…
વધુ વાંચો >આધ ચાનની (ચાંદની) રાત
આધ ચાનની (ચાંદની) રાત (1972) : પંજાબી નવલકથા. લેખક ગુરુદયાલસિંઘ (1933). તેમને ભારતીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1975નો ઍવૉર્ડ મળેલ છે. પંજાબના માલ્વા પ્રદેશના ખેડૂતોની આ કરુણ કથા છે. નવલકથાનું કેન્દ્ર એક ગામડું છે અને નવલકથાનો નાયક મદન છે. નવલકથાનો નાયક પરંપરાગત મૂલ્યો અને બદલાતી સામાજિક સ્થિતિમાં સપડાયેલો છે. ગામડાનો લંબરદાર એનું…
વધુ વાંચો >આધમગઢ (આઝમગઢ)
આધમગઢ (આઝમગઢ) : મધ્યપ્રદેશમાં પંચમઢી પાસે આવેલું પુરાતત્વીય સ્થળ. હોશંગાબાદ વિસ્તારના આ સ્થળે ગુફાઓમાં આવેલાં ચિત્રો પ્રાગૈતિહાસિક કાળનાં હોવાની માન્યતા છે, પરંતુ તે ચિત્રો વિવિધ યુગોનાં હોવાની સંભાવના તપાસવા જેવી છે. આ સ્થળે વધુ તપાસ કરતાં ત્યાં અન્ત્યાશ્મ યુગનાં ઓજારો મળી આવ્યાં છે તે પરથી અહીં પ્રાગૈતિહાસિક કાળમાં વસ્તી હોવાનું…
વધુ વાંચો >