ખંડ ૨૫
હક, ઝિયા-ઉલથી હવાંગ
હેયડન ફ્રૅન્ઝ જૉસેફ
હેયડન, ફ્રૅન્ઝ જૉસેફ (જ. 1732; અ. 1809) : પાશ્ચાત્ય સંગીતના જાણીતા સંગીતકાર-સ્વરકાર. ઑસ્ટ્રિયાના વતની. નાની વયમાં વિયેના ખાતેના એક ચર્ચમાં સંગીતની પ્રાથમિક તાલીમ લીધી. શિક્ષકના વ્યવસાયમાંથી તથા જાણીતા સંગીતકારો સાથે સંગત કરીને જેમતેમ કરીને તેઓ ગુજરાન કરતા હતા; પરંતુ વિયેનાના કેટલાક ઉમરાવો તેમની સ્વરરચનાથી પ્રભાવિત થયા પછી તેમની સંગીતક્ષેત્રમાં ચઢતી…
વધુ વાંચો >હેય્સે પૉલ જોહાન લુડવિગ વૉન
હેય્સે, પૉલ જોહાન લુડવિગ વૉન (જ. 15 માર્ચ 1830, બર્લિન; અ. 2 એપ્રિલ 1914, મ્યૂનિક) : જર્મન લેખક. 1910ના સાહિત્ય માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. પિતા રૉયલ યુનિવર્સિટીના પ્રાધ્યાપક કે. ડબ્લ્યૂ. એલ. હેય્સે અને યહૂદી માતા જુલી-ની-સાલિંગ. શિક્ષણ જિમ્નેશિયમમાં 8થી 17 વર્ષના થયા ત્યાં સુધી. બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં બે વર્ષ માટે ભાષાશાસ્ત્રનું…
વધુ વાંચો >હેરડ–ડોમર મૉડલ
હેરડ–ડોમર મૉડલ : હેરડ અને ડોમર આ બે અર્થશાસ્ત્રીઓના સંયુક્ત નામે પ્રચલિત થયેલ આર્થિક વિકાસની પ્રક્રિયાને લગતો સિદ્ધાંત. તેમની મુખ્ય દલીલ એ હતી કે કોઈ પણ અર્થકારણમાં સમતોલ વિકાસનું સહજગમ્ય વલણ હોતું જ નથી. આ મંતવ્ય આર. એફ. હેરડે 1939માં અને ઇ. ડી. ડોમરે ત્યારબાદ લગભગ તરત જ રજૂ કર્યું…
વધુ વાંચો >હૅરડ રૉય ફોબર્સ સર
હૅરડ, રૉય ફોબર્સ, સર (જ. 1900; અ. 1978) : સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રી જે. એમ. કેઇન્સના અનુયાયી તથા આંતરરાષ્ટ્રીય અર્થશાસ્ત્રના નિષ્ણાત બ્રિટિશ અર્થશાસ્ત્રી. ઉચ્ચશિક્ષણ ન્યૂ કૉલેજ, ઑક્સફર્ડ, ઇંગ્લૅન્ડમાં લીધું. 1922–52ના સળંગ ત્રણ દાયકા દરમિયાન ઑક્સફર્ડ ખાતેની ક્રાઇસ્ટ ચર્ચ કૉલેજમાં અર્થશાસ્ત્રનું અધ્યયન કર્યું. બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–45) દરમિયાન 1940–42ના ગાળામાં લૉર્ડ ચૉરવેલના સહાયક તરીકે…
વધુ વાંચો >હેરમ્બ
હેરમ્બ : ગણપતિનું એક વિશિષ્ટ મૂર્તિસ્વરૂપ. વિઘ્નેશ્વર ગણપતિની અન્ય આકૃતિઓ કરતાં હેરમ્બની આકૃતિ ઘણી ભિન્ન હોય છે. એમાં પાંચ ગજ-મસ્તક હોય છે. ચાર મસ્તક ચાર દિશામાં અને પાંચમું મસ્તક ચાર મસ્તકના માથા ઉપર હોય છે, જેના દ્વારા ઊર્ધ્વદર્શન થઈ શકે છે. શક્તિશાળી સિંહ તેમનું વાહન છે. તેમના હાથમાં પાશ, દંત,…
વધુ વાંચો >હૅર રિચર્ડ મેરવિન (Hare R. M.)
હૅર રિચર્ડ મેરવિન (Hare, R. M.) (જ. 21 માર્ચ 1919, બેકવેલ; સમરસેટ; અ. 29 જાન્યુઆરી 2002, ઑક્સફર્ડશાયર) : ઇંગ્લૅન્ડના પ્રખ્યાત નૈતિકતાના હિમાયતી તત્વચિન્તક. પાશ્ચાત્ય નૈતિક તત્વચિન્તનમાં અંગ્રેજ ચિન્તક હૅર તેમના સર્વદેશીય આદેશવાદ (universal prescriptivism) માટે વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ખૂબ જાણીતા થયા હતા. બેલિયોલ કૉલેજ, ઑક્સફર્ડમાં હૅર 1937માં અભ્યાસ માટે જોડાયા…
વધુ વાંચો >હૅરાલ્ડ ઝુર હૉઝેન
હૅરાલ્ડ ઝુર હૉઝેન (જ. 11 માર્ચ 1936, ગૅલ્ઝેકિરશેન, જર્મની) : 2008ના વર્ષના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા જર્મન ચિકિત્સીય વિજ્ઞાની અને નામાંકિત પ્રાધ્યાપક. તેમણે યુનિવર્સિટી ઑવ્ બૉન, હૅમ્બર્ગ અને ડૂઝેલડોર્ફમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. 1960માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ ડૂઝેલડોર્ફમાંથી આયુર્વિજ્ઞાનમાં ડૉક્ટરેટની પદવી પ્રાપ્ત કરી; તે પછી તે ચિકિત્સીય સહાયક બન્યા. હૅરાલ્ડ ઝુર હૉઝેન બે…
વધુ વાંચો >(ફાધર) હેરાસ
(ફાધર) હેરાસ (જ. 11 સપ્ટેમ્બર 1888, બાર્સિલોના, સ્પેન; અ. 14 ડિસેમ્બર 1955, મુંબઈ, ભારત) : પુરાતત્વવિદ, ઇતિહાસકાર અને સ્પૅનિશ જેસ્યુઇટ પાદરી. તેઓ 1904માં જેસ્યુઇટ બન્યા પછી પાદરી થવા માટેનો અભ્યાસ કર્યો. તેમણે ઓરીહ્યુલામાં 3 વર્ષ ઇતિહાસ ભણાવ્યો. 1920માં તેમને કૅથલિક પાદરીનું પદ આપવામાં આવ્યું. 1922માં તેઓ ભારતમાં આવ્યા અને મુંબઈમાં…
વધુ વાંચો >હૅરિમેન ઍવરેલ (વિલિયમ)
હૅરિમેન ઍવરેલ (વિલિયમ) (જ. 1891, ન્યૂયૉર્ક; અ. 26 જુલાઈ 1986, યૉર્ક ટાઉન, ન્યૂયૉર્ક) : અમેરિકાના જાણીતા રાજકારણી અને વિદેશમંત્રી. અમેરિકાના પ્રમુખીય સરકારી તંત્રનાં બે લક્ષણો છે : (1) સરકારી તંત્રમાં વેપારીઓ, ખાનગી કંપનીના સંચાલકો, ઉદ્યોગપતિઓ એમ ખાનગી ક્ષેત્રની કાબેલ વ્યક્તિઓની સેવાનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. એથી વિપરીત પણ સાચું છે.…
વધુ વાંચો >હેરિસ, કમલા (કમલા હેરિસ)
હેરિસ, કમલા (કમલા હેરિસ) ( જ. 20 ઑક્ટોબર, 1964, ઓકલેન્ડ, કૅલિફૉર્નિયા) : અમેરિકાના યુવા રાજકારણી અને વ્યવસાયે એટર્ની. હાલ અમેરિકાનાં 49મા ઉપરાષ્ટ્રપ્રમુખ. વળી અમેરિકાના ઇતિહાસમાં પ્રથમ મહિલા ઉપરાષ્ટ્રપ્રમુખ અને સર્વોચ્ચ પદ ધરાવતાં મહિલા અધિકારી તેમજ પ્રથમ આફ્રિકન-અમેરિકન અને પ્રથમ એશિયન-અમેરિકન ઉપરાષ્ટ્રપ્રમુખ. ડેમૉક્રૅટિક પક્ષના સભ્ય હેરિસ વર્ષ 2011થી 2017 સુધી કૅલિફૉર્નિયાના…
વધુ વાંચો >હક ઝિયા-ઉલ
હક, ઝિયા-ઉલ [જ. 12 ઑગસ્ટ 1924, જાલંધર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1988, ભાવલપુર, પંજાબ (પાકિસ્તાન)] : પાકિસ્તાનના લશ્કરી વડા અને પ્રમુખ. પિતા મોહમ્મદ અક્રમ બ્રિટિશ લશ્કરી શાળામાં શિક્ષક હતા. સિમલામાં શાલેય શિક્ષણ મેળવી તેમણે દિલ્હીમાં કૉલેજ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1943માં બ્રિટિશ લશ્કરમાં ભરતી થયા, બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–1945) દરમિયાન બર્મા (હવે મ્યાનમાર), મલાયા…
વધુ વાંચો >હકનો ખરડો
હકનો ખરડો : પ્રજાના હકો અને સ્વતંત્રતાઓની જાહેરાત કરતો તથા તાજના વારસાનો હક નક્કી કરતો કાયદો (1689). રાજા જેમ્સ 2જાએ પ્રજાની લાગણી અને પરંપરાની અવગણના કરીને દરેક સરકારી ખાતામાં કૅથલિક ધર્મ પાળતા અધિકારીઓની ભરતી કરી. પ્રજાએ રાજાને ચેતવણી આપી; પરંતુ એણે ગણકારી નહિ. તેથી પ્રજાએ ઉશ્કેરાઈને રાજાને દૂર કરવાનું નક્કી…
વધુ વાંચો >હકીકત
હકીકત : જાણીતું ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1964. ભાષા : હિંદી. શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માતા, દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : ચેતન આનંદ. ગીતકાર : કૈફી આઝમી. છબિકલા : સદાનંદ દાસગુપ્તા. સંગીત : મદનમોહન. મુખ્ય કલાકારો : ધર્મેન્દ્ર, પ્રિયા રાજવંશ, બલરાજ સાહની, વિજય આનંદ, સંજય, સુધીર, જયંત, મેકમોહન, ઇન્દ્રાણી મુખરજી, અચલા સચદેવ. આઝાદ…
વધુ વાંચો >હકીમ અજમલખાન
હકીમ અજમલખાન (જ. 1863; અ. 29 ડિસેમ્બર 1927) : યુનાની વૈદકીય પદ્ધતિના પુરસ્કર્તા અને મુસ્લિમ લીગના એક સ્થાપક. દિલ્હીમાં જન્મેલા અજમલખાનના પૂર્વજોએ મુઘલ બાદશાહોના શાહી હકીમ તરીકે કામ કર્યું હતું. નાની વયથી જ અજમલખાને અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવાને બદલે કુટુંબમાં જ યુનાની વૈદકીય અભ્યાસ કર્યો હતો. પાછળથી તેમણે યુનાની વૈદકીય સારવારને…
વધુ વાંચો >હકીમ રૂહાની સમરકંદી
હકીમ રૂહાની સમરકંદી : બારમા સૈકાના ફારસી કવિ. તેમનું પૂરું નામ અબૂ બક્ર બિન મુહમ્મદ બિન અલી અને ઉપનામ રૂહાની હતું. તેમનો જન્મ અને ઉછેર આજના અફઘાનિસ્તાનના ગઝના શહેરમાં થયો હતો. તેઓ શરૂઆતમાં ગઝનવી વંશના સુલતાન બેહરામશાહ(1118–1152)ના દરબારી કવિ હતા. પાછળથી તેઓ પૂર્વીય તુર્કસ્તાનના પ્રખ્યાત અને ઐતિહાસિક શહેર સમરકંદમાં સ્થાયી…
વધુ વાંચો >હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો)
હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો) : ફારસી ભાષાના સૂફી કવિ. તેમણે તસવ્વુફ વિશે રીતસરનું એક લાંબું મસ્નવી કાવ્ય – હદીકતુલ હકીકત – લખીને તેમના અનુગામી અને ફારસીના મહાન સૂફી કવિ જલાલુદ્દીન રૂમીને પણ પ્રેરણા આપી હતી. સનાઈએ પોતાની પાછળ બીજી અનેક મસ્નવીઓ તથા ગઝલો અને કસીદાઓનો એક સંગ્રહ છોડ્યો છે. તેમની…
વધુ વાંચો >હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના)
હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના) (જ. 1871, હસ્બા, જિ. રાયબરેલી, ઉત્તર પ્રદેશ; અ. 2 ફેબ્રુઆરી 1923, રાયબરેલી) : અરબી, ફારસી અને ઉર્દૂ ભાષાના પ્રખર વિદ્વાન. તેમના પિતા ફખરૂદ્દીન એક હોશિયાર હકીમ તથા કવિ હતા અને ‘ખ્યાલી’ તખલ્લુસ રાખ્યું હતું. અબ્દુલ હૈ ‘ઇલ્મે હદીસ’ના પ્રખર વિદ્વાન હતા. તેમણે હદીસના પ્રસિદ્ધ ઉસ્તાદ…
વધુ વાંચો >હકોની અરજી
હકોની અરજી : પાર્લમેન્ટના જે જૂના હકો ઉપર રાજાએ તરાપ મારી હતી, તે હકો રાજા પાસે સ્વીકારાવવા ઈ. સ. 1628માં પાર્લમેન્ટે રાજાને કરેલી અરજી. ઇંગ્લૅન્ડના સ્ટુઅર્ટ વંશના રાજા જેમ્સ 1લાના શાસનકાળ (ઈ. સ. 1603–1625) દરમિયાન રાજાના પાર્લમેન્ટ સાથેના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. એના પુત્ર રાજા ચાર્લ્સ 1લાના સમય(1625–1649)માં આ સંઘર્ષ વધારે…
વધુ વાંચો >હક્ક ફઝલુલ
હક્ક, ફઝલુલ (જ. 26 ઑક્ટોબર 1873, ચખાર, જિ. બારિસાલ, બાંગલાદેશ; અ. 27 એપ્રિલ 1962, ઢાકા, બાંગલાદેશ) : ઑલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગના સ્થાપક, પાકિસ્તાનના ગૃહમંત્રી, પૂર્વ પાકિસ્તાનના ગવર્નર, કૃષક પ્રજા પાર્ટીના (1937) અને કૃષક શ્રમિક પાર્ટી(1954)ના સ્થાપક. અબ્દુલ કાસમ ફઝલુલ હક્ક, તેમના પિતા કાજી મોહંમદ વાજેદના એકમાત્ર પુત્ર હતા. ફઝલુલ હક્કના…
વધુ વાંચો >હક્સલી આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ)
હક્સલી, આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ) (જ. 26 જુલાઈ 1894, ગોડાલ્મિંગ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 નવેમ્બર 1963, લૉસ એન્જેલસ, યુ.એસ.) : અંગ્રેજ નવલકથાકાર, કવિ, નાટ્યકાર અને વિવેચક. જગપ્રસિદ્ધ જીવશાસ્ત્રી ટી. એચ. હક્સલીના પૌત્ર અને જીવનચરિત્રોના પ્રસિદ્ધ લેખક લિયૉનાર્ડ હક્સલીના પુત્ર. 1937થી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ. શરૂઆતમાં સુરુચિપૂર્ણ અને કટાક્ષથી ભરપૂર લખાણોના લેખક તરીકે પ્રસિદ્ધિ…
વધુ વાંચો >