ખંડ ૨૫
હક, ઝિયા-ઉલથી હવાંગ
હાઇમૅનડોર્ફ ક્રિસ્ટૉફ વૉન ફ્યૂરેર
હાઇમૅનડોર્ફ ક્રિસ્ટૉફ વૉન ફ્યૂરેર (જ. 1909, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 1995) : ભારતના વિવિધ આદિવાસી સમૂહોનો અભ્યાસ કરનાર નૃવંશશાસ્ત્રી. પિતા ઑસ્ટ્રિયાની નાગરિક સેવામાં એક ઉચ્ચ અધિકારી હતા. તેમણે માનવશાસ્ત્રનો અભ્યાસ વિયેના યુનિવર્સિટીમાંથી કરીને 1927માં સ્નાતકની અને 1931માં ડી.ફિલ.(D.Phil)ની પદવી મેળવી. ત્યાર બાદ બ્રિટિશ અને ઑસ્ટ્રિયન ઍન્થ્રૉપૉલૉજીની તાલીમ મેળવી. બ્રિટિશ માનવશાસ્ત્રી મેલિનૉવ્સ્કીની…
વધુ વાંચો >હાઇમેનોફાઇલેસી
હાઇમેનોફાઇલેસી : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી વિભાગમાં આવેલા ફિલિકોપ્સીડા વર્ગનું એક કુળ. તે ગ્રેડેટી (Gradate) કુળો પૈકીનું પ્રથમ કુળ છે. તેની જાતિઓ અલ્પથી માંડી મધ્યમ કદ ધરાવે છે. તેઓ ભૂમિ પર કે પરરોહી (epiphytic) તરીકે છાયાયુક્ત ભેજવાળા આવાસોમાં ઝરણાની આસપાસ થાય છે અને શલ્કવિહીન, ભૂપ્રસારી, ગાંઠામૂળી (rhizome) ધરાવે છે. વિષુવવૃત્તીય વર્ષાઋતુ-પ્રભાવી જંગલોમાં…
વધુ વાંચો >હાઇલૅન્ડ રીજન (Highland Region)
હાઇલૅન્ડ રીજન (Highland Region) : ઉત્તર સ્કૉટલૅન્ડમાં આવેલો, ભૂપૃષ્ઠનાં વિવિધ લક્ષણો ધરાવતો વિશાળ વિસ્તાર. તેમાં બેન નેવિસ નામનો બ્રિટનનો ઊંચામાં ઊંચો પર્વત છે તો લૉક મોરાર નામનું ઊંડું સરોવર પણ છે. બ્રિટનની મુખ્ય ભૂમિનો ઉત્તર છેડો ‘ડનેટ હેડ’ તેમજ આદૃનમરકાન (Ardnamurchan) પૉઇન્ટ નામનું છેક પશ્ચિમ છેડાનું સ્થળ પણ આ વિસ્તારમાં…
વધુ વાંચો >હાઈગેનનો સિદ્ધાંત
હાઈગેનનો સિદ્ધાંત : પ્રકાશનું તરંગ સ્વરૂપ વર્ણવતો સિદ્ધાંત. પ્રાથમિક તરંગ-અગ્ર(wave-front)નું પ્રત્યેક બિંદુ પ્રકાશનું ઉદગમ બનતાં ગૌણ ગોળાકાર તરંગિકાઓ (wavelets) પેદા કરે છે જેથી કોઈક સૂક્ષ્મ સમયે પ્રાથમિક તરંગ-અગ્ર તરંગિકાઓનું આચ્છાદન (envelope) બને. ડચ વૈજ્ઞાનિક હાઈગેને પ્રકાશનું સ્વરૂપ તરંગનું હોવાનું રજૂ કર્યું હતું અને તેને આધારે પ્રકાશના તરંગવાદનો ઘણો વિકાસ કર્યો.…
વધુ વાંચો >હાઉન્સફિલ્ડ ગૉડફ્રે એન. (સર) (Hounsfield Sir Godfrey N.)
હાઉન્સફિલ્ડ, ગૉડફ્રે એન. (સર) (Hounsfield, Sir Godfrey N.) (જ. 28 ઑગસ્ટ 1919, નૉટિંગહેમ્શાયર, યુ.કે.; અ. 12 ઑગસ્ટ 2004) : તબીબી વિદ્યામાં નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. કમ્પ્યૂટર ઍસિસ્ટેડ ટોમૉગ્રાફી(CAT અથવા CT Scan)ની શોધ માટે તેમને અમેરિકાના એલેન કોર્મેક સાથે અર્ધા ભાગનો સન 1979નો નોબેલ પુરસ્કાર એનાયત થયો હતો. સર ગોડફ્રે એન. હાઉન્સફિલ્ડ…
વધુ વાંચો >હાઉસી બર્નાર્ડો આલ્બર્ટો (Houssay Bernardo Alberto)
હાઉસી, બર્નાર્ડો આલ્બર્ટો (Houssay, Bernardo Alberto) [જ. 10 એપ્રિલ 1887, બ્યૂનોસ ઐરેસ (Buenos Aires), આર્જેન્ટિના; અ. 21 સપ્ટેમ્બર 1971] : સન 1947ના તબીબી વિદ્યા તથા દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કારના 3 વિજેતાઓમાંના એક. તેમને અર્ધા ભાગનો પુરસ્કાર અપાયો હતો. જ્યારે અમેરિકાના કાર્લ કૉરિ અને ગર્ટી કોરિન વચ્ચે બાકીના અર્ધા ભાગનો પુરસ્કાર સરખા…
વધુ વાંચો >હાગિયા સોફિયા કૉન્સ્ટન્ટિનોપલ
હાગિયા સોફિયા, કૉન્સ્ટન્ટિનોપલ : બાયઝેન્ટિયન સ્થાપત્યનો ઉત્તમ નમૂનો. કૉન્સ્ટન્ટિનોપલમાં આવેલ આ ઇમારત પ્રારંભમાં દેવળ સ્વરૂપે હતી અને બાયઝેન્ટિયન દેવળોમાં સૌથી મોટા અને નામાંકિત દેવળ તરીકે તેની ગણના થતી હતી. હાગિયા સોફિયા, કૉન્સ્ટન્ટિનોપલ અગાઉનાં તેનાં બે મૂળ સ્વરૂપો આગમાં નાશ પામ્યાં હતાં. તેમાંના પ્રથમ સ્વરૂપમાં કાષ્ઠની છત ધરાવતા બાસિલિકાનું આયોજન સમ્રાટ…
વધુ વાંચો >હાજિની મોહીદ-દીન
હાજિની, મોહીદ-દીન (જ. 1917, હાજિન સોનાવાડી, કાશ્મીર) : કાશ્મીરી વિદ્વાન અને નાટ્યકાર. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘મકૌલાત’ બદલ 1970ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે પ્રાથમિક શિક્ષણ હાજિન સોનાવાડીમાં મેળવ્યું હતું. પછી અલીગઢ મુસ્લિમ યુનિવર્સિટીમાંથી એલએલ.બી. અને પત્રકારત્વમાં ડિપ્લોમા સહિત એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. 1942માં તેઓ પી.…
વધુ વાંચો >હાજી-ઉદ્-દબીર
હાજી-ઉદ્-દબીર : ગુજરાતનો 17મી સદીનો મુસ્લિમ ઇતિહાસકાર. હાજી-ઉદ્-દબીરનું મૂળ નામ અબ્દુલાહ મુહમ્દમ-બિન ઉમર અલ્મક્કકી હતું. તેનો જન્મ મક્કામાં થયો હતો. એ પછી તેણે પાટણ, અમદાવાદ અને ખાનદેશમાં અનેક અમીરોને ત્યાં નોકરી કરી હતી, તેનું વ્યક્તિત્વ વિશિષ્ટ પ્રકારનું હતું અને તેણે મહત્વનાં સ્થળોએ મહત્વની જગ્યાએ નોકરીઓ કરી હતી. મહેનતુ અને વિદ્વાન…
વધુ વાંચો >હાટકેશ્વર મહાદેવનું મંદિર વડનગર
હાટકેશ્વર મહાદેવનું મંદિર, વડનગર : સલ્તનતકાલીન ગુજરાતનું એક પ્રસિદ્ધ મંદિર. આ મંદિર નાગર બ્રાહ્મણોના ઇષ્ટદેવ હાટકેશ્વર મહાદેવનું મૂળ સ્થાનક હોવાનું મનાય છે. તેના તલમાનમાં ગર્ભગૃહ, અંતરાલ, સભામંડપ અને ત્રણ શૃંગારચોકીઓ આવેલાં છે. સમગ્ર મંદિર સુંદર શિલ્પો વડે વિભૂષિત છે. મંડોવર, પીઠ અને મંડપ તથા શૃંગારચોકીઓની વેદિકા પર નવગ્રહો, દિક્પાલો અને…
વધુ વાંચો >હક ઝિયા-ઉલ
હક, ઝિયા-ઉલ [જ. 12 ઑગસ્ટ 1924, જાલંધર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1988, ભાવલપુર, પંજાબ (પાકિસ્તાન)] : પાકિસ્તાનના લશ્કરી વડા અને પ્રમુખ. પિતા મોહમ્મદ અક્રમ બ્રિટિશ લશ્કરી શાળામાં શિક્ષક હતા. સિમલામાં શાલેય શિક્ષણ મેળવી તેમણે દિલ્હીમાં કૉલેજ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1943માં બ્રિટિશ લશ્કરમાં ભરતી થયા, બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–1945) દરમિયાન બર્મા (હવે મ્યાનમાર), મલાયા…
વધુ વાંચો >હકનો ખરડો
હકનો ખરડો : પ્રજાના હકો અને સ્વતંત્રતાઓની જાહેરાત કરતો તથા તાજના વારસાનો હક નક્કી કરતો કાયદો (1689). રાજા જેમ્સ 2જાએ પ્રજાની લાગણી અને પરંપરાની અવગણના કરીને દરેક સરકારી ખાતામાં કૅથલિક ધર્મ પાળતા અધિકારીઓની ભરતી કરી. પ્રજાએ રાજાને ચેતવણી આપી; પરંતુ એણે ગણકારી નહિ. તેથી પ્રજાએ ઉશ્કેરાઈને રાજાને દૂર કરવાનું નક્કી…
વધુ વાંચો >હકીકત
હકીકત : જાણીતું ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1964. ભાષા : હિંદી. શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માતા, દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : ચેતન આનંદ. ગીતકાર : કૈફી આઝમી. છબિકલા : સદાનંદ દાસગુપ્તા. સંગીત : મદનમોહન. મુખ્ય કલાકારો : ધર્મેન્દ્ર, પ્રિયા રાજવંશ, બલરાજ સાહની, વિજય આનંદ, સંજય, સુધીર, જયંત, મેકમોહન, ઇન્દ્રાણી મુખરજી, અચલા સચદેવ. આઝાદ…
વધુ વાંચો >હકીમ અજમલખાન
હકીમ અજમલખાન (જ. 1863; અ. 29 ડિસેમ્બર 1927) : યુનાની વૈદકીય પદ્ધતિના પુરસ્કર્તા અને મુસ્લિમ લીગના એક સ્થાપક. દિલ્હીમાં જન્મેલા અજમલખાનના પૂર્વજોએ મુઘલ બાદશાહોના શાહી હકીમ તરીકે કામ કર્યું હતું. નાની વયથી જ અજમલખાને અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવાને બદલે કુટુંબમાં જ યુનાની વૈદકીય અભ્યાસ કર્યો હતો. પાછળથી તેમણે યુનાની વૈદકીય સારવારને…
વધુ વાંચો >હકીમ રૂહાની સમરકંદી
હકીમ રૂહાની સમરકંદી : બારમા સૈકાના ફારસી કવિ. તેમનું પૂરું નામ અબૂ બક્ર બિન મુહમ્મદ બિન અલી અને ઉપનામ રૂહાની હતું. તેમનો જન્મ અને ઉછેર આજના અફઘાનિસ્તાનના ગઝના શહેરમાં થયો હતો. તેઓ શરૂઆતમાં ગઝનવી વંશના સુલતાન બેહરામશાહ(1118–1152)ના દરબારી કવિ હતા. પાછળથી તેઓ પૂર્વીય તુર્કસ્તાનના પ્રખ્યાત અને ઐતિહાસિક શહેર સમરકંદમાં સ્થાયી…
વધુ વાંચો >હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો)
હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો) : ફારસી ભાષાના સૂફી કવિ. તેમણે તસવ્વુફ વિશે રીતસરનું એક લાંબું મસ્નવી કાવ્ય – હદીકતુલ હકીકત – લખીને તેમના અનુગામી અને ફારસીના મહાન સૂફી કવિ જલાલુદ્દીન રૂમીને પણ પ્રેરણા આપી હતી. સનાઈએ પોતાની પાછળ બીજી અનેક મસ્નવીઓ તથા ગઝલો અને કસીદાઓનો એક સંગ્રહ છોડ્યો છે. તેમની…
વધુ વાંચો >હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના)
હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના) (જ. 1871, હસ્બા, જિ. રાયબરેલી, ઉત્તર પ્રદેશ; અ. 2 ફેબ્રુઆરી 1923, રાયબરેલી) : અરબી, ફારસી અને ઉર્દૂ ભાષાના પ્રખર વિદ્વાન. તેમના પિતા ફખરૂદ્દીન એક હોશિયાર હકીમ તથા કવિ હતા અને ‘ખ્યાલી’ તખલ્લુસ રાખ્યું હતું. અબ્દુલ હૈ ‘ઇલ્મે હદીસ’ના પ્રખર વિદ્વાન હતા. તેમણે હદીસના પ્રસિદ્ધ ઉસ્તાદ…
વધુ વાંચો >હકોની અરજી
હકોની અરજી : પાર્લમેન્ટના જે જૂના હકો ઉપર રાજાએ તરાપ મારી હતી, તે હકો રાજા પાસે સ્વીકારાવવા ઈ. સ. 1628માં પાર્લમેન્ટે રાજાને કરેલી અરજી. ઇંગ્લૅન્ડના સ્ટુઅર્ટ વંશના રાજા જેમ્સ 1લાના શાસનકાળ (ઈ. સ. 1603–1625) દરમિયાન રાજાના પાર્લમેન્ટ સાથેના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. એના પુત્ર રાજા ચાર્લ્સ 1લાના સમય(1625–1649)માં આ સંઘર્ષ વધારે…
વધુ વાંચો >હક્ક ફઝલુલ
હક્ક, ફઝલુલ (જ. 26 ઑક્ટોબર 1873, ચખાર, જિ. બારિસાલ, બાંગલાદેશ; અ. 27 એપ્રિલ 1962, ઢાકા, બાંગલાદેશ) : ઑલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગના સ્થાપક, પાકિસ્તાનના ગૃહમંત્રી, પૂર્વ પાકિસ્તાનના ગવર્નર, કૃષક પ્રજા પાર્ટીના (1937) અને કૃષક શ્રમિક પાર્ટી(1954)ના સ્થાપક. અબ્દુલ કાસમ ફઝલુલ હક્ક, તેમના પિતા કાજી મોહંમદ વાજેદના એકમાત્ર પુત્ર હતા. ફઝલુલ હક્કના…
વધુ વાંચો >હક્સલી આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ)
હક્સલી, આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ) (જ. 26 જુલાઈ 1894, ગોડાલ્મિંગ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 નવેમ્બર 1963, લૉસ એન્જેલસ, યુ.એસ.) : અંગ્રેજ નવલકથાકાર, કવિ, નાટ્યકાર અને વિવેચક. જગપ્રસિદ્ધ જીવશાસ્ત્રી ટી. એચ. હક્સલીના પૌત્ર અને જીવનચરિત્રોના પ્રસિદ્ધ લેખક લિયૉનાર્ડ હક્સલીના પુત્ર. 1937થી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ. શરૂઆતમાં સુરુચિપૂર્ણ અને કટાક્ષથી ભરપૂર લખાણોના લેખક તરીકે પ્રસિદ્ધિ…
વધુ વાંચો >