૨૪
સોઇન્કા, વોલથી સ્વોબોડા, લુડવિક
‘સૌદા’ મિર્ઝા મુહમ્મદ રફી
‘સૌદા’, મિર્ઝા મુહમ્મદ રફી (જ. 1707, દિલ્હી; અ. 27 જૂન 1781, લખનૌ) : ઉર્દૂના વિશિષ્ટ કવિ. મુઘલ સૈનિકમાંથી વેપારી બનેલા તેમના પિતા મિર્ઝા મુહમ્મદ શફી કાબુલથી ભારતમાં દિલ્હી આવીને વસેલા. સૌદા ઔરંગઝેબના વંશજ બહાદુરશાહ પહેલાના સૈન્યમાં ટૂંક સમય માટે જોડાયેલા. તેમણે ફારસી ભાષામાં કાવ્યરચના માટે મિર્ઝા મુહમ્મદ ઝમાન ઉર્ફે સુલેમાન…
વધુ વાંચો >સૌફ્રિયેર પર્વત (Soufriere Mount) :
સૌફ્રિયેર પર્વત (Soufriere Mount) : કૅરિબિયન સમુદ્રમાંના લઘુ ઍન્ટિલિઝ ટાપુજૂથમાં સેન્ટ વિન્સેન્ટ ટાપુ પર આવેલો સક્રિય જ્વાળામુખી પર્વત. 1,234 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવતો સેન્ટ વિન્સેન્ટ ટાપુ સુંદર ભૌમિતિક આકાર ધરાવે છે. 1812માં અને ફરીથી 1902માં તેનાં પ્રચંડ પ્રસ્ફુટનો થયેલાં, તે વખતે અડધા ટાપુનો નાશ થયેલો અને અંદાજે 2,000 લોકોનાં મૃત્યુ થયેલાં.…
વધુ વાંચો >સૌભરિ
સૌભરિ : ઋગ્વેદના મંત્રદૃષ્ટા ઋષિ જેમણે માંધાની 50 કન્યાઓ સાથે લગ્ન કર્યાં હતાં. કથા એવી છે કે એક વાર યમુના નદીને કિનારે તપસ્યા કરતી વખતે સૌભરિ ઋષિએ માછલીઓને રતિક્રીડા કરતી જોઈ તેમના મનમાં લગ્ન કરવાની ઇચ્છા ઉત્પન્ન થઈ. ઋષિ માંધાતા પાસે પહોંચ્યા અને પોતાને એક કન્યા આપવા અનુરોધ કર્યો. વૃદ્ધ…
વધુ વાંચો >સૌભાગ્યસુંદરી
સૌભાગ્યસુંદરી : ગુજરાતી ત્રિઅંકી નાટક (1901). લેખક : મૂળશંકર મૂલાણી (1868–1957). તેના મૂળ લેખક કવિ નથુરામ સુંદરજી શુક્લ (1862–1923) હતા. મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળીના માલિકોએ આ નાટક મૂળશંકર મૂલાણી પાસે ફરી નવેસરથી લખાવ્યું હતું. ગદ્ય-પદ્ય, કથાપ્રસંગ, પાત્રસંવિધાન, શૈલી – આ બધાંમાં મૂળશંકર મૂલાણીએ મોટો ફેરફાર કર્યો, એટલે આ નાટકના ખરા…
વધુ વાંચો >સૌર અગ્નિમશાલ (solar faculae)
સૌર અગ્નિમશાલ (solar faculae) : સૂર્યના તેજાવરણ પર અવારનવાર સર્જાતા અને આસપાસની તેજાવરણની સપાટી કરતાં વધુ તેજસ્વી જણાતા વિસ્તારો. અંગ્રેજીમાં આ વિસ્તારો ‘faculae’ તરીકે ઓળખાવાય છે. (faculae એ faculaનું બહુવચન; facula લૅટિન શબ્દ છે, જેનો અર્થ નાની torch થાય; એટલે ગુજરાતીમાં એને ‘મશાલ’ કહી.) આ પ્રકારના વિસ્તારો મહદંશે સૂર્યના તેજાવરણ…
વધુ વાંચો >સૌર અચલાંક
સૌર અચલાંક : સૂર્યથી પૃથ્વીના અંતરે, પરંતુ પૃથ્વીના વાતાવરણની બહાર દર ચોરસ મીટર દીઠ પ્રત્યેક સેકંડે આપાત થતી સૌર ઊર્જાનું પ્રમાણ દર્શાવતો અંક. અવકાશયાનમાં રખાયેલ ઉપકરણો દ્વારા આ અંકનું ચોકસાઈપૂર્વક લેવાયેલ માપ તેનું મૂલ્ય 1,366 વૉટ/મીટર2 સેકન્ડ જેટલું દર્શાવે છે. આનો અર્થ એ થાય કે પૃથ્વીના વાતાવરણની બહાર સૂર્યનાં વિકિરણો…
વધુ વાંચો >સૌર અભિબિંદુ (Gegen schein) :
સૌર અભિબિંદુ (Gegen schein) : અંધારા આકાશમાં સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં અને ક્રાંતિતલ(ecliptic plane)માં આવેલ, ઝાંખો પ્રકાશ ધરાવતો વિસ્તાર. અલબત્ત આ વિસ્તાર અત્યંત અંધારા આકાશમાં જ ધ્યાનપૂર્વક આકાશનું નિરીક્ષણ કરતાં જોઈ શકાય છે. સૂર્ય ફરતી કક્ષામાં ઘૂમતા ગ્રહોનું સરેરાશ સમતલ જે ક્રાંતિતલ છે (પૃથ્વી આ સમતલની જ કક્ષામાં ઘૂમે છે). તેમાં…
વધુ વાંચો >સૌર ઊર્જા
સૌર ઊર્જા : સૂર્ય દ્વારા મળતી ઊર્જા. તેમાં પ્રકાશ, ઉષ્મા તથા વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણનાં વિવિધ સ્વરૂપોનો સમાવેશ થાય છે. સૂર્યની અંદર નિરંતર ચાલતી રહેતી ન્યૂક્લિયર પ્રક્રિયા [ખાસ કરીને સંલયન-(fusion)] ને કારણે આટલી વિપુલ ઊર્જા પેદા થાય છે. આખાય વર્ષ દરમિયાન પૃથ્વીના બધા જ લોકો જેટલી ઊર્જાનો ઉપયોગ કરે છે તેટલી ઊર્જા…
વધુ વાંચો >સૌર ચક્ર (solar cycle)
સૌર ચક્ર (solar cycle) : સૌરકલંકોની સંખ્યામાં 11 વર્ષના ગાળે નિયમિત રીતે થતી વધઘટ. જો યોગ્ય ઉપકરણ દ્વારા સૂર્યની તેજસ્વી તકતીનું અવલોકન કરાય તો તેના પર અવારનવાર ઝીણાં શ્યામરંગી ટપકાં જોવા મળે છે, જે ‘સૌરકલંક’ (sun-spot) કહેવાય છે. [ધ્યાનમાં રાખવાનું કે સૂર્યની તકતીને નરી આંખે જોવાનું આંખોને હાનિકારક છે. ટેલિસ્કોપથી…
વધુ વાંચો >સૌર જ્યોતિ (solar facula)
સૌર જ્યોતિ (solar facula) : સૂર્યના વિસ્તારો, જેની તેજસ્વિતા તેની આજુબાજુના તેજકવચ(photosphere)ના વિસ્તારોની સરખામણીમાં લગભગ દસ ટકા જેટલી વધારે હોય તેવા વિસ્તારો મોટે ભાગે સૌરકલંકોની સીમાની નજીક દેખાતા હોય છે અને સામાન્ય ફોટોગ્રાફમાં જોઈ શકાય છે. સૂર્યના પરિસર ઉપર સૌર પ્રદ્યુતિક તેજસ્વી વાદળાં જેવાં સ્પષ્ટ દેખાતાં હોય છે અને સૂર્યના…
વધુ વાંચો >સોઇન્કા વોલ
સોઇન્કા, વોલ (જ. 13 જુલાઈ 1934, ઇસાટા, નાઇજિરિયા) : આફ્રિકન કવિ, નવલકથાકાર અને નાટ્યકાર. 1986ના સાહિત્યના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા. તેમનો ઉછેર એંગ્લિકન ચર્ચના કમ્પાઉન્ડમાં થયો હતો. બાળપણથી જ તેઓ તેજસ્વી વિદ્યાર્થી હતા. પિતા પ્રાથમિક શાળાના આચાર્ય હતા. અંગ્રેજી સામ્રાજ્યના વાતાવરણમાં ઉછેર થયો હોવા છતાં સોઇન્કા પોતાની યોરુબા જાતિની જીવનશૈલી અને…
વધુ વાંચો >સોકોટો (નદી)
સોકોટો (નદી) : પશ્ચિમ આફ્રિકામાં આવેલા નાઇજિરિયા દેશના વાયવ્ય ભાગમાં વહેતી નદી. તે કેમ્બી નદીના નામથી પણ ઓળખાય છે. અહીંના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા ઉચ્ચપ્રદેશ પરના ફુંતુઆની દક્ષિણેથી તે નીકળે છે અને પહોળો વળાંક લઈને ઉગ્ર સમુત્પ્રપાતો(escarpments)ની વચ્ચે ખીણો અને ખાઈઓના સપાટ તળભાગમાં થઈને આશરે 320 કિમી.ની લંબાઈમાં સોકોટો રાજ્યના સોકોટો…
વધુ વાંચો >સોકોત્રા (Socotra)
સોકોત્રા (Socotra) : હિંદી મહાસાગરમાં યમન દેશની દરિયાઈ સીમામાં આવેલો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 12 30´ ઉ. અ. અને 54.0 પૂ. રે. ઉપર સ્થિત છે. ગુઆરડાફૂઈ (Guardafui) ખાડી અને અરબી સમુદ્રની વચ્ચે આવેલો છે. સોકોત્રા દ્વીપસમૂહમાં સોકોત્રા ટાપુ સૌથી મોટો છે. જેનું ક્ષેત્રફળ 3,665 ચો.કિમી. છે. આ સિવાય બીજા ચાર…
વધુ વાંચો >સૉક્રેટિસ
સૉક્રેટિસ (જ. ઈ. પૂ. 469, ઍથેન્સ, ગ્રીસ; અ. 399) : અત્યંત ઉમદા ચારિત્ર્ય ધરાવતો ‘ભારતીય ઋષિ’ના બિરુદને પાત્ર મહાન તત્વજ્ઞાની. જેમ રાષ્ટ્રપિતા ગાંધીજીએ ‘મારું જીવન એ જ મારો સંદેશ છે.’ – એમ કહેલું, તેમ સૉક્રેટિસે પણ કહેલું : ‘મારું જીવન એ જ મારું તત્વજ્ઞાન છે’. વિચાર જીવનમાં જ પ્રતિબિંબિત થવા…
વધુ વાંચો >સોગંદનામું (affidavit)
સોગંદનામું (affidavit) : કેટલીક અરજીઓમાં લખેલી વિગતોની પુષ્ટિ કરવા માટે તથા કેટલાક સંજોગોમાં ન્યાયાલય સમક્ષ પુરાવા તરીકે રજૂ કરવા સારુ લેવાતું સહીવાળું લેખિત નિવેદન. સામાન્ય રીતે તે જ્યુડિશ્યિલ ફર્સ્ટ ક્લાસ મૅજિસ્ટ્રેટ, મૅજિસ્ટ્રેટ, ન્યાયાધીશ કે નૉટરી અથવા અધિકૃત અધિકારી સમક્ષ લેવામાં આવતું હોય છે. આવું નિવેદન આપનારે તેમાં દર્શાવેલ હકીકતો સાચી…
વધુ વાંચો >સોગ્નાફિયૉર્ડ (Sognafjorden)
સોગ્નાફિયૉર્ડ (Sognafjorden) : નૉર્વેના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલું ફિયૉર્ડ. નૉર્વેનું લાંબામાં લાંબું અને ઊંડામાં ઊડું ફિયૉર્ડ. તેનો મુખભાગ બર્ગેનથી ઉત્તરે 72 કિમી.ને અંતરે આવેલો છે. ઉત્તર સમુદ્રમાં આવેલા દૂરતટીય સુલાના ટાપુ પરના સોલુંડથી સ્કિયોલ્ડેન સુધીની તેની લંબાઈ 203 કિમી. તથા વિસ્તાર 18,623 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 1,308 મીટર છે.…
વધુ વાંચો >સોચા જૂન સૂરતૂન (1990)
સોચા જૂન સૂરતૂન (1990) : સિંધી કવિ હરિકાંત-રચિત કાવ્યસંગ્રહ. આ કૃતિને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1991ના વર્ષનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. આ પુરસ્કૃત કાવ્યસંગ્રહની રચનાઓમાં બહુધા ભ્રમનિરસનનો ભાવ વણાયેલો છે; એ ઉપરાંત તેમાં આજના અસ્તવ્યસ્ત શહેરી જીવનમાંથી ઉદભવતી નવી સંકુલ સમસ્યાઓનું ચિત્રણ છે. મોટા ભાગનાં કાવ્યોમાં વેધક રાજકીય કટાક્ષનો આક્રોશ છે. તેમની…
વધુ વાંચો >સોજિત્રા
સોજિત્રા : આણંદ જિલ્લામાં આવેલું ગામ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22° 32´ ઉ. અ. અને 72° 53´ પૂ. રે. પર તાલુકામથક પેટલાદથી 11 કિમી. દૂર આવેલું છે. સોજિત્રા ચરોતરના સમતળ, ફળદ્રૂપ પ્રદેશમાં આવેલું છે. તેની આજુબાજુની જમીન ગોરાડુ છે. આબોહવા વિષમ છે. ઉનાળા અને શિયાળાનાં સરેરાશ મહત્તમ અને લઘુતમ દૈનિક…
વધુ વાંચો >સોઝ હીરાનંદ
સોઝ, હીરાનંદ [જ. 19 મે 1922, જિ. મિયાંવાલી (હાલ પાકિસ્તાન)] : ઉર્દૂ લેખક અને કવિ. તેઓ ઉત્તર રેલવેમાંથી સેવાનિવૃત્ત થયા. ત્યાર બાદ લેખનપ્રવૃત્તિ આરંભી. 1994માં હરિયાણા ઉર્દૂ અકાદમીની કાર્યકારી સમિતિના સભ્ય તેમજ ફરીદાબાદની અંજુમન-અદબના સેક્રેટરી રહ્યા. તેમણે ઉર્દૂમાં 7 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘કાગઝ કી દીવાર’ (1960), ‘સાહિલ, સમુન્દર ઔર…
વધુ વાંચો >સોડરબ્લૉમ લાર્સ એલૉફ નાથન (જોનાથન)
સોડરબ્લૉમ, લાર્સ એલૉફ નાથન (જોનાથન) (જ. 15 જાન્યુઆરી 1866, ટ્રોનો, સ્વીડન; અ. 12 જુલાઈ 1931, ઉપસાલા, સ્વીડન) : સ્વીડિશ ધર્મગુરુ, લુથેરન ખ્રિસ્તી દેવળના મુખ્ય બિશપ, અગ્રણી ધર્મશાસ્ત્રી તથા ખ્રિસ્તી દેવળોની એકતા મારફત આંતરરાષ્ટ્રીય સમજણ વિસ્તારવાનો સઘન પ્રયાસ કરવા બદલ 1930 વર્ષના શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયોની એકતા તથા…
વધુ વાંચો >