ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મેકફાર્કહર, કૉલિન
મેકફાર્કહર, કૉલિન (જ. 1745; અ. 2 એપ્રિલ 1793; એડિનબરો) : સ્કૉટલૅન્ડના મુદ્રક. ઍન્ડ્રૂ બેલના સહયોગથી તેમણે 1768માં ‘એનસાઇક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા’ની સ્થાપના કરી. મોટેભાગે તે ‘બ્રિટાનિકા’ના મુદ્રક પણ હતા, કારણ કે તેની પ્રથમ આવૃત્તિની નકલો તેમની પ્રકાશનકચેરી (નિકલસન સ્ટ્રીટ) ખાતે વેચાણમાં મુકાઈ હતી, પણ એકંદરે તે અજ્ઞાત રહ્યા છે. તેમના જન્મ અંગેનાં…
વધુ વાંચો >મેકફૅડન, ડૅનિયલ
મેકફૅડન, ડૅનિયલ (જ. 27 જુલાઈ 1937, નોર્થ કેરોલિના, યુ.એસ.) : અમેરિકાની કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટીના અર્થમિતિશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક તથા ઈ. સ. 2000ના વર્ષ માટેના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. કોઈ પણ શ્રમિકનો બેકારીનો ગાળો રોજગારી મેળવવાની તેની તક પર કઈ રીતે વિપરીત અસર કરે છે તેના અર્થમિતિશાસ્ત્રીય નમૂનાઓ(મૉડેલ્સ) તેમણે તૈયાર કર્યા છે. આ…
વધુ વાંચો >મેકબ્રાઇડ, સીન
મેકબ્રાઇડ, સીન (જ. 26 જાન્યુઆરી 1904, પૅરિસ, ફ્રાન્સ; અ. 15 જાન્યુઆરી 1988, ડબ્લિન, આયર્લૅન્ડ) : આયર્લૅન્ડના રાજકારણી નેતા. માનવ-અધિકારની સ્થાપનાના પુરુષાર્થ બદલ તેમને 1974માં શાંતિ માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર જાપાનના સાટો ઇસાકોની ભાગીદારીમાં અપાયો. તેમનાં માતાનું નામ મૉડ ગૉન હતું તે પણ આયર્લૅન્ડનાં રાષ્ટ્રભક્ત અને અભિનેત્રી હતાં; તેમણે ડબ્લ્યૂ. બી. યેટ્સને…
વધુ વાંચો >મૅકમર્ડો ઉપસાગર
મૅકમર્ડો ઉપસાગર : ઍન્ટાર્ક્ટિકા નજીક આવેલો ઉપસાગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 70°થી 80° દ. અ. અને 160°થી 170° પૂ. રે. વચ્ચે તે આવેલો છે. રૉસ ટાપુની પશ્ચિમે અને વિક્ટોરિયા લૅન્ડની પૂર્વ તરફ આવેલી રૉસ હિમછાજલીની ધાર પર આવેલા રૉસ સમુદ્રનું તે વિસ્તરણ છે. આ ઉપસાગરની લંબાઈ 148 કિમી. અને પહોળાઈ 48…
વધુ વાંચો >મૅકમિલન, ઍડ્વિન મૅટિસન
મૅકમિલન, ઍડ્વિન મૅટિસન (McMillan, Edwin Mattison) (જ. 18 સપ્ટેમ્બર 1907, રિડૉન્ડો બીચ, કૅલિફૉર્નિયા; અ. 7 સપ્ટેમ્બર 1991, અલ સેરિટો, કૅલિફૉર્નિયા) : નૅપ્ચૂનિયમના શોધક અને 1951ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર વિષય માટેના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા યુ.એસ.ના ભૌતિકવિજ્ઞાની. તેમણે શરૂઆતનું શિક્ષણ પૅસેડીના(કૅલિફૉર્નિયા)માં લીધેલું. 1928માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી બી.એસસી.ની, તે પછીના વર્ષે એમ.એસસી.ની…
વધુ વાંચો >મૅકમિલન, ડૅનિયલ તથા ઍલેક્ઝાન્ડર
મૅકમિલન, ડૅનિયલ તથા ઍલેક્ઝાન્ડર ડૅનિયલ ( જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1813, આઇલ ઑવ્ ઍરન, બ્યૂટશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 27 જૂન 1857, કેમ્બ્રિજ, કેમ્બ્રિજશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; ઍલેક્ઝાન્ડર – જ. 3 ઑક્ટોબર 1818, ઇર્વિન, આયરશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 26 જાન્યુઆરી 1896, લંડન) : સ્કૉટલૅન્ડના પુસ્તક-વિક્રેતા અને પ્રકાશક. 1843માં તેમણે ‘મૅકમિલન ઍન્ડ કંપની’ નામની પેઢી સ્થાપી. પુસ્તકોની આ…
વધુ વાંચો >મૅકમિલન, (મૉરિસ) હૅરોલ્ડ
મૅકમિલન, (મૉરિસ) હૅરોલ્ડ (જ. 10 ફેબ્રુઆરી 1894 બલ્ગેરિયા મિડલસેક્સ ઈંગ્લેન્ડ; અ. 29 ડિસેમ્બર 1986 ચેલવૂડ ગેટ, ઈસ્ટ સસેક્સ, ઇંગ્લેન્ડ) : સ્ટૉક્ટનના પ્રથમ અર્લ અને પૂર્વ બ્રિટિશ વડાપ્રધાન. તેમણે રૂઢિચુસ્ત પક્ષના સાંસદ તરીકે 1924થી 1929 અને 1931થી 1945 સુધી કામગીરી બજાવી. 1945થી 1964 દરમિયાન તેમણે સંસદમાં બ્રૂમલે વિસ્તારનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું. 1951થી…
વધુ વાંચો >મૅકમેહૉન રેખા
મૅકમેહૉન રેખા : ભારતની ઉત્તર-પૂર્વ(ઈશાન)માં આશરે 1,500 કિમી.ની સરહદ દર્શાવતી રેખા. ઈ. સ. 1914માં ભરવામાં આવેલી સિમલા પરિષદમાં બ્રિટન, ચીન અને તિબેટના પ્રતિનિધિઓએ ભારતની ઈશાન દિશામાં આવેલ સીમાની રેખા નક્કી કરી હતી. 1640માં મૉંગોલોએ દલાઈ લામાને તિબેટનો હક્ક આપ્યો હતો. ત્યારબાદ મંચુઓએ ચીન અને તિબેટ પર પ્રભુત્વ સ્થાપ્યું. તિબેટ ભારતની…
વધુ વાંચો >મૅકમેહૉન, વિલિયમ (સર)
મૅકમેહૉન, વિલિયમ (સર) (જ. 23 ફેબ્રુઆરી 1908, સિડની, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 31 માર્ચ 1988, સિડની, ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાના રાજકારણી તથા વડાપ્રધાન (1971–72). તેમણે સિડની યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યો અને સૉલિસિટર તરીકેની લાયકાત અને સજ્જતા કેળવી તેમણે તે ક્ષેત્રે કારકિર્દીનો આરંભ કર્યો. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં સેવા આપ્યા પછી તેઓ લિબરલ પાર્ટીમાં સક્રિય બન્યા…
વધુ વાંચો >મૅકલપ, ફ્રિટ્ઝ
મૅકલપ, ફ્રિટ્ઝ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1902, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 30 જાન્યુઆરી 1983, ન્યૂજર્સી, યુ.એસ.) : ઔદ્યોગિક અર્થશાસ્ત્રના નિષ્ણાત. મૂળ ઑસ્ટ્રિયાના, પરંતુ 1933માં દેશાટન કરી કાયમ માટે અમેરિકામાં વસેલા. વીસમી સદીના ત્રીજા દાયકામાં વિયેના યુનિવર્સિટીમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. વિખ્યાત ઑસ્ટ્રિયન અર્થશાસ્ત્રીઓ લુડવિગ ઍડલર વૉન માઇઝેસ (1881–1973) અને ફ્રેડરિક ઑગસ્ટ વૉન હાયેક(1899–1992)ના…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >