૧૬.૨૮
મૉસન સર ડગ્લાસથી મોહૅમેડન ડિફેન્સ ઍસોસિયેશન
મોહમ્મદ ઇસ્હાક
મોહમ્મદ ઇસ્હાક (જ. 1 નવેમ્બર 1898, કૉલકાતા; અ. 12 સપ્ટેમ્બર 1969, કૉલકાતા) : અરબી-ફારસીના વિદ્વાન. તેમના પિતાનું નામ મૌલવી અબ્દુર્રહીમ હતું. પ્રારંભિક શિક્ષણ કૉલકાતાના એક સ્થાનિક ‘મકતબ’માં મેળવી પછી તેઓ અરબીના વધુ અભ્યાસ અર્થે ‘કૉલકાતા મદ્રસહ’માં દાખલ થયા. તેમની રુચિ વિજ્ઞાન પ્રત્યે હોઈ સ્કૂલ તથા કૉલેજમાં અભ્યાસ કરવાની તેમને તક…
વધુ વાંચો >મોહમ્મદ કાઝિમ
મોહમ્મદ કાઝિમ : મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબ(1618–1707)ના દરબારી તબીબ. તેઓ ફારસી ભાષાના કવિ પણ હતા. તેમનું ઉપનામ ‘સાહિબ’ હતું. તેમણે ‘આઇનાખાના’, ‘પરીખાના’, ‘મલાહતે અહમદી’, ‘સબાહતે યુસુફી’ તથા ‘કમાલે મોહંમદી’ નામના મસ્નવી કાવ્યો લખ્યાં હતાં. તેમણે અન્ય કાવ્યકૃતિઓનો એક સંગ્રહ ‘અનફાસે મસીહી’ નામે આપેલો છે. તેઓ પોતાના દીવાનને ઘણું મહત્વ આપતા હતા…
વધુ વાંચો >મોહમ્મદ કુતુબશાહ
મોહમ્મદ કુતુબશાહ (જ. 1593; અ. 1626) : દક્ષિણ ભારતમાં ગોલકોન્ડા રાજ્યના કુતુબશાહી વંશના રાજવી (1612–1626). આખું નામ સુલતાન મોહંમદ ઉર્ફે સુલતાન મિર્ઝા. એક સદાચારી અને શાંતિપ્રિય સુલતાન તરીકે તે નોંધપાત્ર નીવડ્યા. તેમના પિતા મિર્ઝા મુહમ્મદ અમીન, ગોલકોન્ડાના પ્રખ્યાત સુલતાન ઇબ્રાહીમ કુતુબશાહ(1550–1580)ના દીકરા અને નામાંકિત સુલતાન મોહંમદ કુલી કુતુબશાહ(1580–1612)ના નાના ભાઈ…
વધુ વાંચો >મોહમ્મદ તકી ‘મીર’
મોહમ્મદ તકી ‘મીર’ (જ. 1722; અ. 1810, લખનૌ) : અઢારમા શતકના ઉર્દૂના પ્રમુખ ગઝલકાર. તેમનું નામ મોહમ્મદ તકી અને તખલ્લુસ ‘મીર’ હતું. તેમના વડવા અરબસ્તાનના હિજાઝ પ્રદેશમાંથી સ્થળાંતર કરીને દક્ષિણ ભારત આવ્યા હતા અને ત્યાંથી ગુજરાતમાં અમદાવાદ આવી પહોંચ્યા હતા. તેમનામાંથી કેટલાક અહીંયાં જ વસી ગયા અને કેટલાક અકબરાબાદ આગ્રા…
વધુ વાંચો >મોહમ્મદ મુજીબ
મોહમ્મદ મુજીબ (જ. 3 ઑક્ટોબર 1902, લખનૌ; અ. 31 જાન્યુઆરી 1985, દિલ્હી) : માનવતાવાદ, બિન-સાંપ્રદાયિકતાવાદ, રાષ્ટ્રવાદના ઉપાસક અને સાહિત્ય તથા સંસ્કારના પ્રચારક. તેમણે દિલ્હીની જામિયા મિલિયા ઇસ્લામિયા યુનિવર્સિટીના ઉપકુલપતિ-પદે રહીને અર્ધી સદી સુધી દેશસેવા કરી હતી. તેમના પિતા મોહંમદ નસીમ એક પ્રતિષ્ઠિત વકીલ હતા અને લખનૌના જમીનદાર ઉમરાવોમાં તેમની ગણતરી…
વધુ વાંચો >મોહમ્મદ સાલિહ કમ્બૂહ
મોહમ્મદ સાલિહ કમ્બૂહ (જ.–; અ. 1651) : મુઘલ યુગના ફારસી લેખક. મુઘલ યુગમાં શહેનશાહ શાહજહાઁનો સમય ભારતીય ઇતિહાસનો સુવર્ણયુગ લેખાય છે. સ્થાપત્યની સાથે કલા અને સાહિત્યને પણ ઉત્તેજન મળ્યું. લાહોર જેવા ઐતિહાસિક શહેરે અનેક સાહિત્યકારો અને વિદ્વાનોની ભેટ ધરી છે. મોહંમદ સાલિહ કમ્બૂહ પણ આ જ ઐતિહાસિક નગરના રહેવાસી હતા.…
વધુ વાંચો >મોહમ્મદ હુસૈની ગૈસુદરાઝ
મોહમ્મદ હુસૈની ગૈસુદરાઝ (જ. 1321, દિલ્હી; અ. 1422) : ભારતના પ્રથમ પંક્તિના સૂફી સંત અને વિદ્વાન લેખક. તેમનો મકબરો દક્ષિણમાં હાલના કર્ણાટક રાજ્યના ગુલબર્ગ શહેરમાં આવેલો છે. તેમની વય 4 વર્ષની હતી ત્યારે સુલતાન મોહમ્મદ તુઘલખના સમયમાં, તેમના પિતા તેમને દક્ષિણમાં દેવગીર લઈ ગયા. પરંતુ તેમના પિતા સૈયદ યુસુફ હુસૈની…
વધુ વાંચો >મોહરાજપરાજય નાટક
મોહરાજપરાજય નાટક : સોલંકી રાજા કુમારપાલ વિશે સંસ્કૃતમાં લખાયેલું રૂપકાત્મક નાટક. આ નાટક રચનાર કવિ યશ:પાલ મોઢવંશીય ધનદેવનો પુત્ર હતો. એ ચૌલુક્ય (સોલંકી) રાજા અજયપાલ(ઈ. સ. 1173–1176)નો મંત્રી હતો. એ સંસ્કૃત ભાષાનો વિદ્વાન હતો. એણે વિ. સં. 1230(ઈ. સ. 1174)ના અરસામાં ‘મોહરાજપરાજય’નામે પંચાંકી નાટકની રચના કરી હતી. આ નાટક થરાદમાં…
વધુ વાંચો >મોહંતા, પ્રફુલ્લકુમાર
મોહંતા, પ્રફુલ્લકુમાર (જ. 23 ડિસેમ્બર 1952, રૂપનારાયણ સાત્ર, કાલિયાબોર નાગાન જિલ્લો) : આસામના પૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન અને અગ્રણી વિદ્યાર્થી નેતા. પિતા દેવકાંત અને માતા લક્ષ્મીપ્રભા. વિજ્ઞાન અને કાયદાના સ્નાતક થઈને ઑલ નાગાન જિલ્લા વિદ્યાર્થી પરિષદમાં જોડાયા અને ટૂંકા ગાળામાં જ તેના પ્રમુખ ચૂંટાયા. યુવાજગત સાથે કામ કરતાં તેમનામાં નેતૃત્વના ગુણો…
વધુ વાંચો >મોહાડીકર, મીનલ
મોહાડીકર, મીનલ (જ. ?, મુંબઈ) : વ્યવસ્થાપનક્ષેત્રની અગ્રણી મહિલા તથા મહારાષ્ટ્ર ચેમ્બર ઑવ્ કૉમર્સ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઇન્ડસ્ટ્રીઝની સર્વપ્રથમ મહિલા અધ્યક્ષા (2008–09). પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ મુંબઈ ખાતે તથા ઉચ્ચ શિક્ષણ પુણે ખાતે. માઇક્રોબાયૉલૉજીમાં બી.એસસી. અને ત્યાર બાદ ડી.એમ.એલ.ટી. લૅબોરેટરી ટૅકનિશિયનનો ડિપ્લોમા પ્રાપ્ત કર્યા પછી મુંબઈ ખાતેની ટાટા કૅન્સર હૉસ્પિટલ, જસલોક…
વધુ વાંચો >મૉસન, સર ડગ્લાસ
મૉસન, સર ડગ્લાસ (જ. 1882, શિપ્લે, વેસ્ટ યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1958) : આંગ્લ સાહસખેડુ સંશોધક અને ભૂસ્તરવિજ્ઞાની. 1907માં તે અર્ન્સ્ટ શૅકલ્ટનના નેજા હેઠળના દક્ષિણ ધ્રુવના આઇસ-અભિયાનમાં વૈજ્ઞાનિક સ્ટાફમાં નિયુક્તિ પામ્યા હતા. ટી. ડબ્લ્યૂ. ઇ. ડૅવિડના સહયોગમાં તેમણે ‘સાઉથ મૅગ્નેટિક પોલ’ની શોધ કરી. 1911થી 1914 સુધી તેમણે ઑસ્ટ્રેલિયાના દક્ષિણ ધ્રુવ સાહસ-સંશોધનપ્રવાસની…
વધુ વાંચો >મૉસબાઉઅર અસર
મૉસબાઉઅર અસર (Mössbauer Effect) : અનુનાદ(resonance)ની સ્થિતિમાં પ્રત્યાઘાત (recoil) વિના ગૅમા કિરણનું શોષણ. મૉસબાઉઅર અસરને ન્યૂક્લિયર ગૅમા અનુનાદ-પ્રસ્ફુરણ (fluorescence) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આજે તો આ ઘટના વર્ણપટશાસ્ત્રનો પાયો છે. અનેકવિધ ક્ષેત્રે તેનો વ્યાપક ઉપયોગ જોવા મળે છે. પાયાના ભૌતિકવિજ્ઞાન સાથે સંકળાયેલી આ ઘટના છે. ન્યૂક્લિયસ ન્યૂનતમ ઊર્જા ધરાવતી…
વધુ વાંચો >મૉસબાઉઅર, રુડૉલ્ફ લુડ્વિગ
મૉસબાઉઅર, રુડૉલ્ફ લુડ્વિગ (જ. 31 જાન્યુઆરી 1929, મ્યૂનિક) : મૉસબાઉઅર ઘટના પર વર્ણપટશાસ્ત્ર રચનાર ભૌતિકવિજ્ઞાની. ગૅમા-કિરણના અનુનાદ-શોષણને લગતા સંશોધન અને એ ક્ષેત્રે કરેલ આનુષંગિક શોધ માટે 1961ના વર્ષનો નોબેલ પુરસ્કાર તેમને એનાયત કરવામાં આવેલો. મ્યૂનિકની ટૅકનિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (Hochschule)માં તેમણે શિક્ષણ લીધું હતું. તેઓ જ્યારે મૅક્સપ્લાન્ક મેડિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં ડૉક્ટરેટ પદવી…
વધુ વાંચો >મૉસબાઉઅર સ્પેક્ટ્રમિકી
મૉસબાઉઅર સ્પેક્ટ્રમિકી (Mössbauer Spectroscopy) નાભિક(nucleus)ની ઊર્જા-અવસ્થાઓ (energy states) વચ્ચે થતાં સંક્રમણો(transitions)ને કારણે ઉદભવતા γ–કિરણોના સંસ્પંદી (અનુનાદી, resonant) અવશોષણ(અથવા ઉત્સર્જન)ને માપતી તકનીક અને તેથી મળતા વર્ણપટોનો અભ્યાસ. જર્મન વૈજ્ઞાનિક રુડોલ્ફ લુડવિગ મૉસબાઉઅરે 1957માં શોધેલ અને મૉસબાઉઅર અસર તરીકે ઓળખાતી ઘટનામાં γ–કિરણો(ટૂંકી તરંગલંબાઈ ધરાવતા X–કિરણો)ના પ્રતિક્ષેપમુક્ત (recoil free) સંસ્પંદન અવશોષણનો અભ્યાસ કરવામાં…
વધુ વાંચો >મોસમી પવનો
મોસમી પવનો : મોસમ પ્રમાણે વાતા પવનો – ઋતુ પ્રમાણે દિશા બદલતા પવનો. મોસમી શબ્દ અરબી ભાષાના ‘મૌસીમ’ શબ્દમાંથી ઊતરી આવેલો છે. ‘મૌસીમ’નો અર્થ મોસમ અથવા ઋતુ (season) થાય છે. પૃથ્વી પર ખંડો અને સમુદ્રો એકબીજાની પાસે આવેલા છે. ભૂમિ અને પાણી જુદા જુદા પ્રમાણમાં ગરમી ગ્રહણ કરે છે. આ…
વધુ વાંચો >મોસમી શાહિન
મોસમી શાહિન (Peregrine Falcon) : ભારતનું શિયાળુ યાયાવર પંખી. તેનું શાસ્ત્રીય નામ છે Falco rusticolus. તેનો વર્ગ Falconiformes છે અને તેનો Falconidae કુળમાં સમાવેશ થાય છે. તેનું કદ કાગડા જેવડું, 38થી 46 સેમી. સુધીનું હોય છે. તેનું માથું અને ઉપલું શરીર ઘેરા સ્લેટિયા રંગનાં હોય છે. તેમાં કાળી રેખાઓ હોય…
વધુ વાંચો >મોસલી, હેન્રી વીન જેફ્રીસ
મોસલી, હેન્રી વીન જેફ્રીસ (Moseley Henry Gwyn Jeffreys) (જ. 23 નવેમ્બર 1887, વેમાઉથ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 10 ઑગસ્ટ 1915, ગૅલીપૉલી, તુર્કસ્તાન) : પરમાણુક્રમાંક અને રાસાયણિક તત્વના નાભિકીય વીજભારની તદ્રૂપતા (identity) દર્શાવનાર અંગ્રેજ ભૌતિકશાસ્ત્રી. વૈજ્ઞાનિકોના કુટુંબમાં જન્મેલા મોસલી 1910માં ટ્રિનિટી કૉલેજ, ઑક્સફર્ડમાંથી ભૌતિકવિજ્ઞાનમાં ગ્રૅજ્યુએટ થયા પછી તરત જ યુનિવર્સિટી ઑવ્ માન્ચેસ્ટરમાં રૂથરફૉર્ડની…
વધુ વાંચો >મોસંબી
મોસંબી : દ્વિદળી (મેગ્નોલિયોપ્સીડા) વર્ગમાં આવેલા રુટેસી (લીંબુ/નારંગી) કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Citrus sinensis (Linn.) Osbeck syn. C. aurantium var. aurantium proper, Race Second and Race Third of Watt (હિં., બં., ગુ., મ. માલ્ટા, મોસંબી, કમલ નીંબુ; તે. સોપુ, મલ. મદુરાનારંગી; ક. સાથગુડી, કિટ્ટીલે.; તા. સથગુડી, ચીની; ઓ.…
વધુ વાંચો >મોસાદ
મોસાદ : ઇઝરાયલની જગપ્રસિદ્ધ ગુપ્તચર સંસ્થા. 14 મે 1948ના રોજ ઇઝરાયલના સ્વતંત્ર રાજ્યની સ્થાપના પૂર્વે, 1936થી સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર કો-ઑર્ડિનેશન ઍન્ડ ધ સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર ઇન્ટેલિજન્સ ઍન્ડ સિક્યુરિટી નામક સંસ્થા કાર્યરત હતી. આ સંસ્થા 1 એપ્રિલ, 1951થી ‘મોસાદ’ના નવા નામથી કાર્યરત બની. ‘મોસાદ’ હીબ્રૂ શબ્દ છે, જેનો અર્થ છે ‘સંસ્થા’…
વધુ વાંચો >મૉસ્કો (Moscow)
મૉસ્કો (Moscow) : રશિયાનું પાટનગર અને દુનિયાનાં મોટાં ગણાતાં શહેરો પૈકીનું એક. તે 55° 45´ ઉ. અ. અને 37° 35´ પૂ. રે. ની આજુબાજુનો આશરે 1,000 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. ભૂપૃષ્ઠ–જળપરિવાહ–આબોહવા : મૉસ્કોનો વિસ્તાર ડેવોનિયન અને કાર્બોનિફેરસ કાળના ખડકોથી બનેલું ભૂપૃષ્ઠ ધરાવે છે. અહીં આશરે 1,750 મીટરની ઊંડાઈએ…
વધુ વાંચો >