ખંડ ૧૫
મઅર્રી અબુલ આલાથી માળિયા-મિયાણા
માયલોનાઇટ
માયલોનાઇટ : સ્તરભંગજન્ય સૂક્ષ્મ બ્રૅક્સિયા ખડક. સ્તરભંગ-સપાટી પર સરકીને સ્થાનાંતર થવાના હલનચલન દરમિયાન તૂટતા જતા ખડકોના ઘટકો વચ્ચે અરસપરસ સંશ્લેષણ થાય છે. કચરાવાની–દળાવાની ક્રિયા દ્વારા પરિણમતો નવો સૂક્ષ્મ દાણાદાર ખડક બ્રૅક્સિયા જેવો બને છે. આ ક્રિયામાં થતી વિરૂપતા મુખ્યત્વે દાબ પ્રકારની અને ભૌતિક વિભંજન પ્રકારની હોય છે. સ્તરભંગક્રિયા દાબપ્રેરિત હોય,…
વધુ વાંચો >માયલોસિરસ (ધનેડું, weavil)
માયલોસિરસ (ધનેડું, weavil) : કીટકવર્ગના ઢાલપક્ષ શ્રેણીના કુરકુલિયોનિડી કુળની જીવાત. તેની કુલ 9 જાતિઓ (Myllocerus blandus, M. dentifer, M. discolor, M. maculosus, M. subfasciatus, M. suspiciens, M. tenuiclavis અને M. viridanus) નોંધાયેલી છે. તે પૈકી માયલોસિરસ ડિસ્કોલર (Myllocerus discolor Boh.) ગુજરાતમાં વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. આ જીવાતનાં પુખ્ત ઢાલિયાં…
વધુ વાંચો >માયસિનિયન કલા
માયસિનિયન કલા (Mycenaean Art) : ગ્રીક તળભૂમિના અગ્નિખૂણે સમુદ્રકિનારે આવેલા માયસિનિયાની પ્રાચીન કલા. આ કલા ઈ. પૂ. 1400થી 1100 સુધી પાંગરી હતી. માયસિનિયન કલા ઉપર મિનોઅન કલાની ઘેરી છાપ જોઈ શકાય છે. માયસિનિયન પ્રજા પ્રાચીન ગ્રીક પ્રજાની એક ટોળીએ વિકસાવેલ એક સ્વતંત્ર શાખા છે. કબરો અને તેમાંની ચીજવસ્તુઓ અને સ્થાપત્ય…
વધુ વાંચો >માયસેનેઇન કબર
માયસેનેઇન કબર : જુઓ એટ્રિયસ, ટ્રેઝરી ઑવ્ (મીસિનિયા)
વધુ વાંચો >માયા
માયા : ભારતીય તત્વજ્ઞાન અનુસાર જગતને ઉત્પન્ન કરનારી ઈશ્વરની શક્તિ. ‘માયા’ શબ્દની અનેકવિધ અર્થચ્છાયાઓ જોઈ શકાય છે. માયાના સામાન્ય અર્થો : (1) કપટ, (2) બીજાને છેતરવાની ઇચ્છા, (3) દંભ, (4) ધન, (5) જાદુ વગેરે છે; પરંતુ તત્વજ્ઞાનના ગ્રંથોમાં તેના વિશિષ્ટ અર્થો છે : મધ્વાચાર્યના મતે ભગવાનની ઇચ્છા, વલ્લભાચાર્યના મતે ભગવાનની…
વધુ વાંચો >માયાદેવી
માયાદેવી : ગૌતમ બુદ્ધનાં માતા. એ દેવદહ શાક્યના પુત્ર, દેવદહના શાક્ય અંજનનાં અને જયસેનનાં પુત્રી યશોધરાનાં પુત્રી હતાં. એ કુટુંબ પણ શાક્ય જાતિનું હતું, પરંતુ તેની કોલિય નામે ભિન્ન શાખા હતી. એમને દણ્ડપાણિ અને સુપ્પ બુદ્ધ નામે બે ભાઈઓ હતા ને મહાપ્રજાપતિ નામે એક બહેન હતી. બંને બહેનોને કપિલવસ્તુના શાક્ય…
વધુ વાંચો >માયામી
માયામી : યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના ફ્લૉરિડા રાજ્યમાં આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 25° 46´ ઉ. અ. અને 80° 11´ પ. રે. તે ફલૉરિડા રાજ્યના અગ્નિકોણમાં આટલાંટિક મહાસાગરના ભાગરૂપ બિસ્કેન ઉપસાગરને કિનારે માયામી નદીના મુખ પર વસેલું છે. આ શહેર તેના 32 ચોકિમી.ના આંતરિક જળપ્રદેશો સહિત કુલ આશરે 140 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર…
વધુ વાંચો >માયાવતી
માયાવતી (જ. 15 જાન્યુઆરી 1956, દિલ્હી) : જાણીતાં દલિત મહિલા રાજકારણી અને બહુજનસમાજ પક્ષનાં નેત્રી અને ઉત્તરપ્રદેશનાં ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન. ઉત્તરપ્રદેશના બુલંદ શહેર-જિલ્લાનું બાદલપુર ગામ તેમનું વતન છે, પરંતુ પિતાના વ્યવસાયને કારણે સમગ્ર કુટુંબ દિલ્હીમાં વસ્યું. દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાંથી તેમણે બી.એ., એલએલ.બી. અને બી.એડ્.ની પદવીઓ હાંસલ કરી છે. શાલેય જીવન અને…
વધુ વાંચો >માયાવાદ
માયાવાદ : ભારતીય તત્વજ્ઞાનમાં માયાવાદ નામે ઓળખાતો શંકરાચાર્યના કેવલાદ્વૈત વેદાન્તે ઘડેલો સિદ્ધાન્ત. એના પહેલાં સિદ્ધાન્તરૂપે તે જણાતો નથી. અલબત્ત, તેનાં કેટલાંક અંગો, બીજરૂપે પ્રાચીન કાળમાં આ કે તે વિચારધારામાં પ્રાપ્ત થાય છે. વળી, બધાં જ દર્શનો જગત પ્રત્યેની આસક્તિ દૂર કરવાના એક ઉપાય તરીકે જગત અસાર છે, મિથ્યા છે એવી…
વધુ વાંચો >માયા સંસ્કૃતિ
માયા સંસ્કૃતિ : જુઓ અમેરિકા.
વધુ વાંચો >મઅર્રી, અબુલ આલા
મઅર્રી, અબુલ આલા (જ. ડિસેમ્બર 973, મઅર્રહ, ઉત્તર સીરિયા; અ. 1057) : સીરિયાના તત્વજ્ઞાની. તેમનું પૂરું નામ અબુલ આલા મહંમદ ઇબ્ન અબ્દુલ્લા અલ-તનૂખી અલ-મઅર્રી. 4 વર્ષની નાની વયે શીતળાના રોગમાં તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી હતી. છતાં તે શિક્ષણ મેળવવામાં પાછા પડ્યા ન હતા. પોતાના પિતાની પાસે શિક્ષણની શરૂઆત કર્યા બાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >મઉ (મઉનાથભંજન)
મઉ (મઉનાથભંજન) : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 17´ ઉ. અ. અને 81° 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,727 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને ઈશાન તરફ ગોરખપુર અને દેવરિયા, પૂર્વમાં બલિયા, દક્ષિણે ગાઝીપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >મકફેલ, ઍગ્નેસ
મકફેલ, ઍગ્નેસ (જ. 1890, ગ્રે કૉ, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1954) : સ્ત્રીમતાધિકારનાં હિમાયતી અને રાજકારણી. તેઓ કૅનેડાની પાર્લમેન્ટનાં સૌપ્રથમ મહિલા-સભ્ય બન્યાં. તેમણે શિક્ષિકા તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. પછી સ્ત્રી-મતાધિકારની ઝુંબેશમાં જોડાયાં અને 1921થી ’40 દરમિયાન ઑન્ટેરિયોના યુનાઇટેડ ફાર્મર્સ પક્ષ તરફથી એમ.પી. તરીકે ચૂંટાયાં. તેઓ ‘કો-ઑપરેટિવ કૉમનવેલ્થ ફેડરેશન ઑવ્ કૅનેડા’નાં હિમાયતી…
વધુ વાંચો >મકબરો
મકબરો : મુસ્લિમ સંતો, ઓલિયા, પીર અને નામાંકિત વ્યક્તિઓની કબર પર કરેલી ઇમારત. તેને ‘દરગાહ’ કે ‘રોજો’ પણ કહેવામાં આવે છે. મકબરામાં મૂળ કબર જમીનમાં હોય છે, જ્યારે તેની ઉપરના ખંડમાં એક નકલી કબર કરેલી હોય છે. મકબરો મોટેભાગે ચોરસ તલમાનવાળી ઘુંમટદાર ઇમારત હોય છે. તેમાં કબરવાળા ખંડને ફરતી જાળીઓની…
વધુ વાંચો >મકર રાશિ
મકર રાશિ : રાશિચક્રમાં દસમા નંબરની રાશિ. આનો આકાર મગર જેવો કલ્પેલો છે. આ રાશિમાં ઉત્તરાષાઢાનું ¾ ચરણ, શ્રવણનું 1 ચરણ અને ધનિષ્ઠાનું ½ ચરણ આવે છે. મકરરાશિમાં તેના નામ પ્રમાણે ગુણ નથી. સામાન્ય સમજ મુજબ મગર એ ભયંકર જળચર પ્રાણી છે. તેના નામ પ્રમાણે આ રાશિ ભયંકર ગણાવી જોઈએ;…
વધુ વાંચો >મકરવૃત્ત
મકરવૃત્ત (Tropic of Capricorn) : પૃથ્વીના ગોળા પરનું 23° 30´ દક્ષિણે આવેલું અક્ષાંશવૃત્ત. અક્ષાંશ એ કોણીય અંતર છે એટલે મકરવૃત્ત એ વિષુવવૃત્તીય તલસપાટીના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના કેન્દ્રબિંદુથી દક્ષિણ ગોળાર્ધ તરફનું 23° 30´ કોણીય અંતર ગણાય. મકરવૃત્ત પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધની દક્ષિણ સીમાને દર્શાવતી કાલ્પનિક રેખા છે. સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા દરમિયાન પૃથ્વી પોતાની…
વધુ વાંચો >મકરસંક્રાન્તિ
મકરસંક્રાન્તિ : સૂર્યની ગતિ પર આધારિત તહેવાર. સૂર્ય જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણતરી મુજબ મકરરાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એટલે કે 14મી જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાન્તિનો ઉત્સવ ઊજવાય છે. અલબત્ત, આકાશમાં સૂર્ય 6 માસ દક્ષિણાયન એટલે દક્ષિણ દિશા તરફ જતો દેખાય છે, એ પછી 22મી ડિસેમ્બરના રોજ તે ઉત્તરાયન એટલે ઉત્તર દિશા તરફ ગતિ કરતો દેખાય…
વધુ વાંચો >મકરંદ
મકરંદ (ઈ. સ.ની 15મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં હયાત) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમણે લખેલા ગ્રંથનું નામ પણ તેમના નામ પરથી ‘મકરંદ’ રાખવામાં આવ્યું છે. તેઓ કાશીના વતની હતા. તેમનો સમય 15મી સદીના અંતભાગમાં અને 16મી સદીના આરંભમાં ગણવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ઈ. સ. 1479માં રચ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ
મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ (જ. 1807, વૅક્સફર્ડ, આયર્લૅન્ડ; અ. 1873) : નામી સાહસખેડુ સંશોધક. 1824માં તેઓ નૌકાદળમાં જોડાયા. 1836માં તેઓ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશના સાહસ-પ્રવાસ-અભિયાનમાં સહયોગી બન્યા. 1848–49માં તેઓ ફ્રૅન્કલિન સાહસ-પ્રવાસમાં જોડાયા; 1850માં તેઓ ફરીથી એ પ્રવાસમાં જોડાયા અને એક જહાજનું તેમણે નૌકા-સંચાલન સંભાળ્યું. આ જહાજે પૂર્વ દિશાએથી પગપેસારો કર્યો અને બૅન્ક્સલૅન્ડના…
વધુ વાંચો >મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ
મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ (જ. 7 ઑક્ટોબર 1928, અડાળા, જિ. સુરેન્દ્રનગર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 10 જુલાઈ 1997) : નિષ્ઠાવાન શિક્ષક, સમાજસેવક, કૉંગ્રેસ પક્ષના અગ્રણી નેતા તથા લેખક. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ લોકશાળા, ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ, આંબલામાં લીધું હતું અને ‘વિનીત’ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી સમાજસેવા વિદ્યાશાખાના સ્નાતક થયા. બાલ્યાવસ્થાની દારુણ…
વધુ વાંચો >