ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >ભીષ્મ
ભીષ્મ : મહાભારતનું જાણીતું પાત્ર. રાજા શંતનુને ગંગાથી મળેલા આઠમાંના કનિષ્ઠ પુત્ર ગાંગેયની દેહકાંતિ દેવ જેવી દેદીપ્યમાન અને વ્રત-નિષ્ઠા નિશ્ચલ હોવાથી, તેમને ‘દેવવ્રત’ નામ મળ્યું. તેમના સાત અંગ્રજો મૃત્યુ પામ્યા હોવાથી, રાજ્યના તેઓ અધિકૃત વારસ હતા. દ્યુ નામના વસુના તેઓ અવતાર હતા. ‘પોતાનો દૌહિત્ર જ શંતનુ પછી રાજ્ય-વારસ બને’ એવી…
વધુ વાંચો >ભીંગડાવેલ
ભીંગડાવેલ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા વર્બીનેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gmelina hystrix Schult. (ગુ. ભીંગડાવેલ, અર્જુનવેલ, શંખવેલ) છે. તે કાંટાવાળી ભારે વેલ છે અને તેની શાખાઓ પ્રકાંડમાંથી સમાંતરે વિકસી બધી દિશામાં ફેલાતી હોવાથી તે વિપથગામી (straggler) સ્વરૂપની છોડ અને વેલ વચ્ચેની જાતિ ગણાય છે. તેનાં પર્ણો મધ્યમ કદનાં…
વધુ વાંચો >ભીંગડાંવાળી જીવાત
ભીંગડાંવાળી જીવાત : પરવળ જેવાં વેલાવાળાં શાકભાજી અને ગુલાબ જેવા શોભા માટેના ફૂલછોડને ઉપદ્રવ કરતી રોમપક્ષ(Lepidoptera)ની જીવાત. જે તે પાક પ્રમાણે તેની જાતિ અલગ અલગ હોય છે. વળી હવામાન અને વિસ્તાર પ્રમાણે તેના જીવનચક્રમાં થોડો-ઘણો ફેરફાર જોવા મળે છે; તેમ છતાં તેનાથી થતું નુકસાન લગભગ એકસરખા પ્રકારનું હોય છે. શેરડીની…
વધુ વાંચો >ભીંડા
ભીંડા : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા માલ્વેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Abelmoschus esculentus (Linn.) Moench syn. Hibiscus esculentus Linn (સં. भिंडीवक, चतुष्टवंड; હિં. भींडी; બં. ધેરસ; મ. ભેંડી, ભેંડા; અં. Lady’s; finger) છે. તે એકવર્ષાયુ, ટટ્ટાર, શાકીય, રોમિલ અને લગભગ 0.9 મી.થી 2.1 મી. ઊંચી જાતિ છે. તેનું સમગ્ર…
વધુ વાંચો >ભીંડાના રોગો
ભીંડાના રોગો : ભીંડા પર થતા રોગો. ભીંડા દ્વિદળી વર્ગના માલ્વેસી કુળની વનસ્પતિ છે. તેના કુમળા ફળમાંથી ભારતમાં સર્વત્ર શાક બનાવાય છે. વિશેષ માત્રામાં તેના ફળમાં લોહતત્વ અને અન્ય પોષક તત્વો હોવાથી શાકભાજીમાં તે આગવું સ્થાન ધરાવે છે. ભીંડાની ઘણી જાતો છે, પરંતુ પુસા શાવણી, પરભણી ક્રાન્તિ, નીમકર તેમજ કેટલીક…
વધુ વાંચો >ભીંતચિત્ર
ભીંતચિત્ર : ખડકોની સપાટી પર કે ઇમારતોની ભીંતો પર કરવામાં આવતું ચિત્રકામ. ભીંતચિત્ર એ ભારત માટે જ નહિ, દુનિયા માટે પણ નવાઈની બાબત નથી. કારણ કે છેક પ્રાગૈતિહાસિક સમયથી એટલે કે જ્યારે માણસ વસ્ત્ર પહેરતો કે રાંધેલું ખાતો અને ભાષા પણ બોલતો નહોતો થયો ત્યારથી તે એક યા બીજા બહાને…
વધુ વાંચો >ભુજ
ભુજ : ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ જિલ્લાનું વડું વહીવટી મથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 23° 15´ ઉ. અ. અને 69° 48´ પૂ. રે. આઝાદી પૂર્વેના કચ્છના દેશી રજવાડાનું રાજધાનીનું મથક. તે ભુજિયા પર્વતની તળેટીમાં વસેલું છે. નગરરક્ષક ગણાતા ભુજિયા નાગ(ભુજંગ)ના અહીં આવેલા સ્થાનક પરથી આ નગરનું નામ પડ્યું હોવાનું મનાય…
વધુ વાંચો >ભુજિયો
ભુજિયો : કચ્છના જિલ્લા મથક ભુજથી થોડાક અંતરે ડુંગર ઉપર આવેલો કિલ્લો. ડુંગરના મથાળાનો ભાગ ખૂબ મજબૂત નીચી દીવાલથી ઘેરાયેલો છે. તેમાં દાખલ થવા માટે એક જ પ્રવેશદ્વાર છે. કિલ્લાનો અંદરનો ભાગ ઊંચો-નીચો છે. કિલ્લામાં કેટલાંક મકાનો પણ આવેલાં છે. અંદરના ચોકમાં એક ખૂણામાં ચોકી કરવા માટેનો ટાવર છે. વાસ્તવમાં…
વધુ વાંચો >ભુટ્ટો, ઝુલ્ફિકાર અલી
ભુટ્ટો, ઝુલ્ફિકાર અલી (જ. 5 જાન્યુઆરી 1928, લારખાના, સિંધ; અ. 4 એપ્રિલ 1979, રાવલપિંડી) : પાકિસ્તાનના પ્રમુખ અને વડાપ્રધાન. ઝુલ્ફિકાર અલીના પિતા શાહનવાઝ ભુટ્ટો જાગીરદાર હતા. જૂનાગઢ(ગુજરાત)ના નવાબ મહોબતખાન ત્રીજા(1911–1948)ના દીવાન તરીકે તેમણે કાર્ય કર્યું હતું. ઝુલ્ફિકારનું બાળપણ જૂનાગઢમાં વીત્યું હતું. ભારતના ભાગલા પછી જૂનાગઢના નવાબ મહોબતખાન પાકિસ્તાન ચાલ્યા ગયા…
વધુ વાંચો >ભુટ્ટો, બેનઝીર
ભુટ્ટો, બેનઝીર (જ. 21 જૂન 1953, કરાંચી; પાકિસ્તાન) : પાકિસ્તાન અને ઇસ્લામી દેશોનાં પ્રથમ મહિલા-વડાંપ્રધાન, રાજકારણી અને ઝુલ્ફિકાર અલી ભુટ્ટોનાં પુત્રી. હાર્વર્ડ અને ઑક્સફર્ડમાં તેમણે અભ્યાસ કર્યો તથા ફિલૉસૉફી, રાજ્યશાસ્ત્ર અને અર્થશાસ્ત્રના વિષયો સાથે 1976માં સ્નાતક બન્યાં. 1977માં ઑક્સફર્ડ યુનિયનનાં પ્રથમ એશિયન મહિલા-પ્રમુખ બન્યાં. 1977ની મધ્યમાં પાકિસ્તાન પાછાં ફર્યાં, પરંતુ…
વધુ વાંચો >