ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ, લંડન
બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ, લંડન (1753) : 248 વર્ષ જૂનું વિશ્વનું સૌપ્રથમ અને સૌથી વિશાળ સંગ્રહાલય. તે ગ્રેટ રસેલ સ્ટ્રીટમાં આવેલું છે. અહીં વિશ્વનાં બીજાં સંગ્રહાલયોના મુકાબલે સૌથી વધુ મુલાકાતીઓ આવે છે. વર્ષે તેની સંખ્યા 50 લાખ જેટલી થાય છે. આ સંગ્રહાલય સમગ્ર વિશ્વનું પ્રતિનિધિ હોય એવું વિશાળ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ છે. સંગ્રહાલયમાં…
વધુ વાંચો >બ્રિટિશ લાઇબ્રેરી
બ્રિટિશ લાઇબ્રેરી : વિશ્વનાં ગ્રંથાલયોમાં નોંધપાત્ર ગણાતું બ્રિટનનું ગ્રંથાલય. બ્રિટિશ લાઇબ્રેરી ઍક્ટ (1972) અનુસાર 1 જુલાઈ 1973થી બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ અને બ્રિટિશ લાઇબ્રેરી એમ બે ભિન્ન સંસ્થાઓ અસ્તિત્વમાં આવી. 1973માં બ્રિટિશ લાઇબ્રેરીની સ્થાપના થઈ; જેને કારણે યુ.કે.માં રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલય તેમજ ગ્રંથાલય અને માહિતીનું માળખું રચાયું. બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ લાઇબ્રેરીના ગ્રંથસંગ્રહ સાથે નૅશનલ…
વધુ વાંચો >બ્રિટિશ હિંદસેના
બ્રિટિશ હિંદસેના : ભારતમાં બ્રિટિશ સરકારનું લશ્કર. ઈ. સ. 1858માં ભારતની સરકારનો વહીવટ બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ તાજને સોંપી દીધો. તે પછી લશ્કરની પુનર્રચનાનો પ્રશ્ન સૌથી વધુ મહત્વનો હતો. બળવાના બનાવમાંથી અંગ્રેજોએ ત્રણ સિદ્ધાંતો ઘડ્યા હતા : (1) બ્રિટિશ સૈનિકોની સંખ્યા વધારવી અને ભારતીય સૈનિકો ઘટાડવા; (2) કોઈ એક કોમના…
વધુ વાંચો >બ્રિયાંડ, એરિસ્ટાઇડ
બ્રિયાંડ, એરિસ્ટાઇડ (જ. 28 માર્ચ 1862, નાન્ટેસ, ફ્રાન્સ; અ. 7 માર્ચ 1932, પૅરિસ) : ફ્રાન્સના અગ્રણી મુત્સદ્દી તથા 1926ના શાંતિ નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (1914–18) પછીના ગાળામાં વિશ્વશાંતિ માટે તેમણે કરેલા સઘન પ્રયાસોને લીધે તેઓ વિશ્વભરમાં અને ખાસ કરીને યુરોપનાં રાજકીય વર્તુળોમાં ખૂબ જાણીતા બન્યા હતા. ફ્રાન્સમાં તેઓ અગિયાર…
વધુ વાંચો >બ્રિસ્ટૉલની ખાડી
બ્રિસ્ટૉલની ખાડી : આટલાન્ટિક મહાસાગરનો વેલ્સ અને નૈર્ઋત્ય ઇંગ્લૅન્ડ વચ્ચે આવેલો ફાંટો. સેવર્ન નદી તરફ તે 130 કિમી.ની લંબાઈમાં વિસ્તરેલો છે, પશ્ચિમ છેડે તેની પહોળાઈ આશરે 70 કિમી. જેટલી અને કાર્ડિફ બંદર નજીકની પહોળાઈ માત્ર 8 કિમી. જેટલી છે. દરિયા તરફથી આવતાં ભરતી-મોજાં પૂર્વ તરફ સાંકડી થતી ખાડીમાં જોશબંધ ધસી…
વધુ વાંચો >બ્રિસ્બેન
બ્રિસ્બેન : પૂર્વ ઑસ્ટ્રેલિયાના ક્વીન્સલૅન્ડ રાજ્યનું પાટનગર તથા મહત્વનું વ્યાપારી મથક. તે ઑસ્ટ્રેલિયા ખંડનું ત્રીજા ક્રમે આવતું મોટામાં મોટું શહેર છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 27° 28´ દ. અ. અને 153° 02´ પૂ. રે. શહેર તથા અહીંથી વહેતી નદીનું નામ એક જ છે, જે ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ રાજ્ય(ક્વીન્સલૅન્ડ અગાઉ ન્યૂ સાઉથ…
વધુ વાંચો >બ્રુક, પિટર
બ્રુક, પિટર (જ. 21 માર્ચ 1925, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 2 જુલાઈ 2022) : રંગભૂમિ અને રૂપેરી પડદાના ખ્યાતનામ દિગ્દર્શક. પિટર બ્રુકનાં માતા-પિતા લીથુઆનિયન જ્યુઈશ હતાં. પિટરનો જન્મ 21 માર્ચ, 1925ના રોજ લંડન (યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ)માં થયો હતો. એમનું આખું નામ પિટર સ્ટિફન પૌલ બ્રુક. 1945ની સાલથી એમણે નાટકો કરવાં શરૂ કરેલાં.…
વધુ વાંચો >બ્રુક, રુપર્ટ
બ્રુક, રુપર્ટ (જ. 3 ઑગસ્ટ 1887, વૉર્વિકશાયર, ઇંગ્લંડ; અ. 23 એપ્રિલ 1915, સ્કાયરોસગ્રીસ) : પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ઇંગ્લૅન્ડના કવિ-દેશભક્ત. વીસમી સદીના આરંભમાં અંગ્રેજી સાહિત્યમાં અલ્પજીવી નીવડેલી જ્યૉર્જિયન કવિતાના પ્રતિનિધિ કવિ. રગ્બીની એક શાળાના શિક્ષકનો પુત્ર. ઉચ્ચ અભ્યાસ કૅમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં. અભ્યાસકાળ દરમિયાન વિદ્વાન તરીકેની ખ્યાતિ પામનાર આ કવિ અત્યંત સોહામણો અને…
વધુ વાંચો >બ્રુક્સ, (સર) નૉર્મન
બ્રુક્સ, (સર) નૉર્મન (જ. 1877, મેલબૉર્ન, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 1968) : નામી ટેનિસ-ખેલાડી. 1905માં તેઓ વિમ્બલડન ખાતે ‘ઑલ કમર્સ સિંગલ્સ’ પદકના વિજેતા બન્યા. પછીના વર્ષે તેઓ સિંગલ્સ, ડબલ્સ અને મિક્સ્ડ ડબલ્સ પદકના વિજેતા બન્યા. 1914માં તે વિમ્બલડન ખાતે ફરીથી વિજેતા બન્યા. 1921 સુધી તે ડેવિસ કપ માટે ટેનિસ રમતા રહ્યા અને…
વધુ વાંચો >બ્રુક્સ પર્વતમાળા
બ્રુક્સ પર્વતમાળા : યુ.એસ.ના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલી રૉકીઝ પર્વતમાળાનું ઉત્તર અલાસ્કામાં ઉત્તરતરફી વિસ્તરણ. તે દક્ષિણ તરફની અલાસ્કા હારમાળા તથા અગ્નિ તરફની મેકેન્ઝી પર્વતોને યુકોન અને પોર્ક્યુપાઇન નદીરચનાઓના નીચાણવાળા ભૂમિભાગ દ્વારા અલગ પાડે છે. બ્રુક્સ હારમાળા અલાસ્કાની આરપાર ચુકચી સમુદ્રથી કૅનેડાની યુકોન સરહદ સુધીની 965 કિમી. જેટલી લંબાઈમાં પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ…
વધુ વાંચો >