ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >બોલિવિયન ઉચ્ચપ્રદેશ
બોલિવિયન ઉચ્ચપ્રદેશ : દક્ષિણ અમેરિકા ભૂમિખંડની પશ્ચિમ દિશામાં ઉત્તર-દક્ષિણ પથરાયેલી ઍન્ડીઝ ગિરિમાળામાં આવેલો આંતરપર્વતીય ઉચ્ચપ્રદેશ. તેને ‘ઑલ્ટિપ્લેનો’ (altiplano) – ઊંચાઈએ આવેલાં મેદાનો –પણ કહે છે. પેરુમાં લંબાયેલા આ ઉચ્ચપ્રદેશના થોડાક ભાગને બાદ કરતાં તેનો મોટાભાગનો વિસ્તાર બોલિવિયામાં આવેલો હોવાથી તેને બોલિવિયન ઉચ્ચપ્રદેશ નામ અપાયેલું છે. તેની ઉત્પત્તિ અને ઉત્થાન તૃતીય…
વધુ વાંચો >બોલિવિયા
બોલિવિયા : દક્ષિણ અમેરિકાની મધ્યમાં ઍન્ડીઝ ગિરિમાળામાં આવેલો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 9° 40´થી 22° 40´ દ. અ. અને 57° 30´થી 69° 40´ પૂ. રે. વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 10,98,581 ચોકિમી. જેટલો છે. તેનું ઉત્તર-દક્ષિણ મહત્તમ અંતર 1,448 કિમી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ મહત્તમ અંતર 1,287 કિમી. છે.…
વધુ વાંચો >બૉલિંજન પ્રાઇઝ ઇન પોએટ્રી
બૉલિંજન પ્રાઇઝ ઇન પોએટ્રી : દર બે વર્ષે અમેરિકાની યેલ યુનિવર્સિટી ગ્રંથાલય સમિતિ દ્વારા પસંદગીના શ્રેષ્ઠ કવિને એનાયત કરવામાં આવતું પારિતોષિક. માનવતાપ્રેમી પૉલ મૅલોને જરૂરી ફંડ પૂરું પાડેલું અને તેમની ઇચ્છા મુજબ બૉલિંજન ફાઉન્ડેશનની સ્થાપના કરવામાં આવી (1948). 1960 સુધી વિજેતાને આપવાની રકમ $ 1,000; 1964 સુધી $ 2,500 અને…
વધુ વાંચો >બોલી અને ગુજરાતી બોલીઓ
બોલી અને ગુજરાતી બોલીઓ બોલી એટલે એક જ ભાષા-પ્રદેશમાં બોલાતી જ્ઞાતિ, વ્યવસાય કે વિશિષ્ટ હેતુની છાપ ધરાવતી ખાસ પ્રકારની ભાષા. તદનુસાર ગુજરાતમાં વિવિધ બોલીઓ છે. ભાષા-વપરાશની વિવિધતાનો અભ્યાસ ભાષાની પ્રકૃતિ (સ્વરૂપ) અને કામગીરીને સમજવામાં તો ઉપયોગી થાય જ, પરંતુ ભાષા શીખવા-શીખવવાની પ્રક્રિયામાં તથા ભાષા-આયોજનમાં પણ તે ઉપયોગી થઈ શકે. ભાષાનું…
વધુ વાંચો >બોલીવાર, સાયમન
બોલીવાર, સાયમન (જ. 24 જુલાઈ 1783, કેરેકાસ, વેનેઝુએલા; અ. 17 ડિસેમ્બર 1830, સાન્ટા માર્તા, કોલમ્બિયા) : દક્ષિણ અમેરિકાનો મહાન સેનાપતિ અને મુક્તિદાતા. સ્પેન સામેના એના વિજયોને કારણે દક્ષિણ અમેરિકામાં આવેલાં બોલિવિયા, કોલમ્બિયા, ઈક્વેડોર, પેરુ અને વેનેઝુએલા સ્વતંત્ર બન્યાં. તેથી તેને મુક્તિદાતા કહેવામાં આવે છે. નાની વયમાં માતા-પિતાનું અવસાન થતાં એને…
વધુ વાંચો >બોલોના
બોલોના : ઉત્તર ઇટાલીમાં આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 44° 29´ ઉ. અ. અને 11° 20´ પૂ. રે. તે ખુશનુમા આબોહવા ધરાવે છે અને ફળદ્રૂપ જમીન-વિસ્તારમાં વસેલું છે. ઉત્તર ઇટાલીનું તે મહત્વનું ઔદ્યોગિક મથક છે. તેની ઉત્પાદકીય પેદાશોમાં કૃષિયંત્રસામગ્રી, મોટરગાડીઓ, રેશમ, મખમલ અને ચટણી(Bologna sausage)નો સમાવેશ થાય છે. બોલોના ઇટાલીના…
વધુ વાંચો >બૉલોન્યા, જિયોવાની દા
બૉલોન્યા, જિયોવાની દા (જ. 1524, દવૉઈ, ફ્રાંસ; અ. 1608, ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી) : રેનેસાંના કળાના સિદ્ધાંતોનો ભંગ કરી શિલ્પસર્જન કરનાર પ્રથમ ઇટાલિયન શિલ્પી. તેમના મૂળ વતન ફ્લૅન્ડર્સમાં ઇટાલિયન પરંપરામાં સર્જન કરનાર શિલ્પી જાક દુબ્રો પાસે તેમણે તાલીમ લીધી હતી. 1554માં તેઓ રોમ આવીને ત્યાં બે વરસ રહ્યા. અહીં તેમણે સમકાલીન રેનેસાં…
વધુ વાંચો >બોલૉમિટર
બોલૉમિટર : વિકિરણના માપન માટેનું એક અગત્યનું સાધન. ‘Bolometer’ શબ્દ મૂળ ગ્રીક ભાષાના શબ્દ bole પરથી બન્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે કિરણ અથવા વિકિરણ. સૌપ્રથમ બોલૉમિટર લગ્લી નામના વિજ્ઞાનીએ 1881માં બનાવ્યું હતું. તે આ સિદ્ધાંત પ્રમાણે કામ કરે છે : વિકિરણના અવશોષણ(absorption)ને કારણે (પ્લૅટિનમ જેવી) ધાતુનું તાપમાન વધે છે…
વધુ વાંચો >બોલ્ટ
બોલ્ટ : બે અથવા વધારે ભાગોને જોડવા માટે, નટની સાથે વપરાતો યાંત્રિક બંધક. બોલ્ટવાળા સાંધાઓ સરળતાથી જોડી શકાય છે અને છૂટા પાડી શકાય છે. આને કારણે જ બોલ્ટવાળા સાંધાઓ અન્ય પ્રકારના યાંત્રિક બંધકોની સરખામણીમાં વધુ પ્રમાણમાં વપરાય છે. આ પ્રકારના બંધકો સ્ટીલના સાંધાઓના જોડાણમાં વ્યાપક રીતે વપરાય છે. બે પ્લેટોને…
વધુ વાંચો >બોલ્ટ્ઝમૅન અચળાંક
બોલ્ટ્ઝમૅન અચળાંક (Boltzmann constant) : અણુ અથવા પરમાણુની ગતિજ ઊર્જા(kinetic energy)ને તાપમાન સાથે સાંકળી લેતો અચળાંક. સંજ્ઞા k. વાયુ અચળાંક Rને એવોગેડ્રો (Avogadro) સંખ્યા NA વડે ભાગવાથી તેનું મૂલ્ય મળે છે k = 1.3800662 x 10–23 જૂલ પ્રતિ કેલ્વિન. હીલિયમ અથવા આર્ગન જેવા એક-પારમાણ્વિક (monatomic) વાયુ એકબીજાને લંબ એવી ત્રણ…
વધુ વાંચો >