ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >બેનેશ, ડૉ. એડવર્ડ
બેનેશ, ડૉ. એડવર્ડ (જ. 28 મે 1884, કોઝલાની; અ. 3 સપ્ટેમ્બર 1948, સેઝિમોવો ઉસ્તી) : ચેકોસ્લોવાકિયાના અગ્રણી રાજદ્વારી. માતાપિતા ગરીબ ગ્રામવાસી ખેડૂત. તેમણે પ્રાગ વિશ્વવિદ્યાલયની તત્વજ્ઞાન વિદ્યાશાખામાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું, જ્યાં ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ માટે ફી સંપૂર્ણ માફ હતી. તેમણે તેમનો વધુ અભ્યાસ પૅરિસમાં સૉરબૉન અને એકોલ દ સાયન્સ પૉલિટિક…
વધુ વાંચો >બેનેશ, રૂડૉલ્ફ
બેનેશ, રૂડૉલ્ફ (જ. 1916, લંડન; અ. 1975) તથા બેનેશ જોન (જ. 1920; લિવરપૂલ, ઇંગ્લૅન્ડ) : નૃત્યને લિપિબદ્ધ કરનાર (notator) જાણીતું આંગ્લ યુગલ. રૂડૉલ્ફ ચિત્રકાર હતા અને જોન સૅડલર વેલ્સના બૅલે જૂથનાં અગાઉ સભ્ય હતાં. બંનેએ સાથે મળીને નૃત્યકળાની લિપિબદ્ધતા(notation)ની પદ્ધતિ અંગે 1955માં કૉપીરાઇટ મેળવી લીધા. આ પદ્ધતિને તેમણે કોરિયોલોજી એટલે…
વધુ વાંચો >બેનો, રિચાર્ડ
બેનો, રિચાર્ડ (જ. 1930, પેનરિથ, ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ, ઑસ્ટ્રેલિયા) : નામી ક્રિકેટ ખેલાડી, બ્રૉડકાસ્ટર અને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે રમતગમત માટેના સલાહકાર. તેમનું લાડકું નામ છે રિચી બેનો. ઑસ્ટ્રેલિયા તરફથી તેઓ 63 ટેસ્ટ મૅચ રમ્યા અને તેમાં 28 ટેસ્ટ મૅચમાં તેમણે કપ્તાનપદની જવાબદારી સંભાળી. એમાં ઇંગ્લૅન્ડના 3 પ્રવાસ (1953, 1956, 1961) ખૂબ…
વધુ વાંચો >બૅન્ક્સ ટાપુઓ
બૅન્ક્સ ટાપુઓ : નૈર્ઋત્ય પેસિફિક મહાસાગરમાં આવેલા વાનાટુ ટાપુપ્રદેશના ભાગરૂપ ટાપુસમૂહ. અગાઉ તે ન્યૂ હેબ્રાઇડ્ઝ નામથી ઓળખાતો હતો. ભૌગોલિક સ્થાન : આ ટાપુઓ 13°થી 15° દ. અ. અને 167°થી 168° પૂ. રે. વચ્ચે આવેલા છે. આ ટાપુસમૂહમાં કુલ નવ ટાપુઓ આવેલા છે, તે પૈકી સૌથી મોટા ગૌઆ (જૂનું નામ સાન્ટા…
વધુ વાંચો >બેન્ઝ, કાર્લ ફ્રેડરિક
બેન્ઝ, કાર્લ ફ્રેડરિક (જ. 1844, કાર્લ્સરૂહ, જર્મની; અ. 1929) : નામી ઇજનેર અને મોટરનિર્માતા. 1877–79 દરમિયાન તેમણે 2 સ્ટ્રોકવાળું એન્જિન વિકસાવ્યું અને તેના ઉત્પાદન માટે એક ફૅક્ટરી ઊભી કરી. મોબાઇલ એન્જિનના ઉત્પાદન માટે નાણાંની જોગવાઈ કરવાની તેમના સાથી સમર્થકોએ ના પાડતાં તેમને એ યોજના 1883માં પડતી મૂકવી પડેલી. તે પછી…
વધુ વાંચો >બેન્ઝાઇલ આલ્કોહૉલ
બેન્ઝાઇલ આલ્કોહૉલ (α–હાઇડ્રૉક્સિટૉલ્યુઈન; ફીનાઇલ મિથેનૉલ; ફીનાઇલકાર્બિનૉલ) : આછી વાસ ધરાવતું પાણી જેવું સફેદ પ્રવાહી. અણુસૂત્ર C6H5CH2OH; અણુભાર 108.14. તે ચમેલી (jasmine) તથા અન્ય ફૂલો, જલકુંભી (water hyacinth), અપૂર્વ ચંપક (ઇલાંગ–ઇલાંગ) તેલ, પેરુ અને ટોલુ બાલ્સમ, સ્ટૉરૅક્ષ વગેરેમાં એસ્ટર સ્વરૂપે રહેલો હોય છે. બેન્ઝાઇલ ક્લોરાઇડના જળવિભાજનથી, બેન્ઝાઇલ એમાઇનની નાઇટ્રસ ઍસિડ સાથેની…
વધુ વાંચો >બેન્ઝાલ્ડિહાઇડ
બેન્ઝાલ્ડિહાઇડ (બેન્ઝોઇક આલ્ડિહાઇડ) : કડવી બદામનું તેલ. રંગવિહીન, બાષ્પશીલ, કડવી બદામ જેવી વાસવાળું તૈલી પ્રવાહી. અણુસૂત્ર C6H5CHO; બંધારણીય સૂત્ર અણુભાર 106.12. તે 1803માં અલગ કરવામાં આવ્યું હતું. 1830માં લીબિગ અને વૉહલરે તેનું બંધારણ નક્કી કરેલું. તે કડવી બદામના મીજ(kernel)માં, ચેરી, પીચ તથા ચેરી લૉરેલ(laurel)નાં પાન વગેરેમાં એમિગ્ડેલિન નામના ગ્લાયકોસાઇડ સ્વરૂપે…
વધુ વાંચો >બેન્ઝીન
બેન્ઝીન : રંગવિહીન, પ્રવાહી અને સાદામાં સાદું ઍરોમૅટિક હાઇડ્રોકાર્બન સંયોજન. અંગ્રેજ વૈજ્ઞાનિક માઇકેલ ફેરેડેએ 1825માં કોલવાયુ અથવા પ્રદીપક વાયુ(illuminating gas)માંથી સૌપ્રથમ તે મેળવેલું અને તેને ‘બેન્ઝીન’ (benzin) નામ આપેલું. જર્મન વૈજ્ઞાનિક લીબિગે તેને ‘બેન્ઝોલ’ તરીકે ઓળખાવેલું. ઑગસ્ટ હૉફમેને 1845માં ડામર(coaltar)માંથી આ પદાર્થ મેળવ્યો અને તેને હાલ વપરાતું ‘બેન્ઝીન’ નામ આપ્યું.…
વધુ વાંચો >બેન્ઝીન હેક્સાક્લૉરાઇડ
બેન્ઝીન હેક્સાક્લૉરાઇડ (BHC) : C6H6Cl6 અણુસૂત્ર ધરાવતા 1, 2, 3, 4, 5, 6–હેક્સાક્લૉરોસાઇક્લોહેક્ઝેન(HCH)ના જુદા-જુદા ભૌમિતિક સમઘટકો પૈકીનો ગમે તે એક. સંરચનાની ર્દષ્ટિએ દરેક સમઘટક સાઇક્લોહેક્ઝેન વલયના કાર્બન-પરમાણુઓ સાથે જોડાયેલ ક્લોરીન પરમાણુઓની વિભિન્ન અવકાશીય ગોઠવણી ધરાવે છે. પારદ-બાષ્પ (mercury vapour) દીવામાંથી મળતા પારજાંબલી પ્રકાશની હાજરીમાં બેન્ઝીન(C6H6)નું ક્લોરીન (Cl2) વડે ક્લોરીનીકરણ કરવાથી…
વધુ વાંચો >બેન્ઝોઇક ઍસિડ
બેન્ઝોઇક ઍસિડ (બેન્ઝીન કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડ, ફીનાઇલ ફૉર્મિક ઍસિડ) : કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડ કુટુંબનું સફેદ, સ્ફટિકમય, કાર્બનિક સંયોજન. સૂત્ર C6H5COOH; અણુભાર 122.12. તેમાં C 68.85 %, H 4.95 % અને O 26.20 % હોય છે. સોળમી સદીના મધ્યભાગ સુધી તે બેન્ઝીન કાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ અથવા ફીનાઇલ ફૉર્મિક ઍસિડ તરીકે જાણીતો હતો. પરંતુ ત્યારબાદ…
વધુ વાંચો >