ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >બીર્કનેસ, વિલ્હેલ્મ ફ્રિમાન કૉરેન
બીર્કનેસ, વિલ્હેલ્મ ફ્રિમાન કૉરેન (જ, 14 માર્ચ 1862, ક્રિસ્ટિયાના, નૉર્વે; અ. 9 એપ્રિલ 1951, ઑસ્લો) : નૉર્વેજિયન ભૌતિક અને મોસમ-વિજ્ઞાની (meteorologist). હવામાનની આગાહી માટે જરૂરી આધુનિક વિજ્ઞાનના સ્થાપકોમાંના એક. તેમના પિતા ક્રિસ્ટિયાના ખાતે ગણિતશાસ્ત્રના અધ્યાપક હતા. તે સમયે તેઓ તેમના પિતાને દ્રવગતિકી(hydrodynamics)ના ક્ષેત્રે સંશોધનમાં મદદ કરતા હતા. 1890માં તેઓ જર્મની…
વધુ વાંચો >બીર્ના, ઑગસ્ત મેરી ફ્રાંસ્વા
બીર્ના, ઑગસ્ત મેરી ફ્રાંસ્વા (જ. 1829; અ. 1912) : બેલ્જિયમના અગ્રણી ન્યાયાધીશ અને 1909ના વિશ્વશાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. 1830માં બેલ્જિયમ સ્વતંત્ર બંધારણીય રાજાશાહીમાં પરિણમ્યું. નેધરલૅન્ડના ભાગ તરીકે ઓળખાતા આ પ્રદેશે યુરોપનાં રાજ્યો વચ્ચે પરસ્પર તટસ્થતા સ્વીકારી હતી જેને બંને વિશ્વયુદ્ધ (1914–1918 અને 1939–1945)માં પડોશી જર્મનીએ પડકારી હતી. એટલે બીર્ના…
વધુ વાંચો >બીલી
બીલી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા રુટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Aegle marmelos (Linn.) correa ex Roxb. (સં. बिल्व, महाकपित्थ; હિં. બં. મ. बेल; ગુ. બીલી, અં. Bael tree) છે. તે મધ્યમ કદનું 6.0 મી. થી 7.5 મી. ઊંચું અને 90.0 સેમી.થી 120.0 સેમી.નો ઘેરાવો ધરાવતું નાજુક વૃક્ષ છે.…
વધુ વાંચો >બીલીમોરા
બીલીમોરા : નવસારી જિલ્લાના ગણદેવી તાલુકામાં અંબિકા, ખરેરા અને કાવેરી નદીઓના ત્રિવેણીસંગમ પર આવેલું નગર અને લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 20° 46´ ઉ. અ. અને 72° 58´ પૂ. રે. પર આવેલું છે. નવસારીથી તે 25.6 કિમી., તાલુકામથક ગણદેવીથી 17 કિમી. અને મુંબઈથી 193 કિમી. અંતરે આવેલું છે. બીલી…
વધુ વાંચો >બીલીમોરિયા બંધુ
બીલીમોરિયા બંધુ [દીનશા (જ. 1906; અ. 13 ફેબ્રુઆરી 1972) અને એડી (જ. 1900; અ. 16 ફેબ્રુઆરી 1981)] : મૂક ચિત્રોના જમાનામાં ખૂબ લોકપ્રિય થયેલા આ બંને ભાઈઓ બીલીમોરાના વતની હતા અને ભદ્ર પારસી પરિવારનાં સંતાન હતા. મૂક ચિત્રોના સમયમાં જ્યારે અભિનેતાનો આકર્ષક ચહેરો અને શરીરસૌષ્ઠવ જ મહત્વનાં ગણાતાં ત્યારે બંનેને…
વધુ વાંચો >બીલેશ્વરનું મંદિર
બીલેશ્વરનું મંદિર : ગુજરાત રાજ્યમાં પોરબંદર જિલ્લાના રાણાવાવ તાલુકામાં બિલ્વગંગા નદીકિનારે બીલેશ્વર ગામમાં આવેલું મહાદેવનું મંદિર. તેનો સમય સાતમી સદીના પ્રારંભનો હોવાનું જણાય છે. તલમાનના તેના ભાગોમાં ગર્ભગૃહ, પ્રદક્ષિણાપથ અને ગૂઢમંડપનો સમાવેશ થાય છે. ગર્ભગૃહમાં મોટા કદના શિવલિંગની પ્રતિષ્ઠા કરેલી છે. ગર્ભગૃહની દ્વારશાખા પાછળના સમયની છે. ગૂઢમંડપ લંબચોરસ આકારનો છે.…
વધુ વાંચો >બીવરબ્રુક, મૅક્સવેલ ઍૅટકન, બૅરન
બીવરબ્રુક, મૅક્સવેલ ઍૅટકન, બૅરન (જ. 1879, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1964) : કૅનેડાના અગ્રણી રાજકારણી અને અખબાર જૂથના સાહસિક ઉદ્યોગપતિ. 1910માં તેઓ બ્રિટન જઈને વસ્યા. ત્યાં તેઓ બ્રિટનની પાર્લમેન્ટના સભ્ય બન્યા (1911થી 1916) અને બૉનાર લૉના પ્રેસ સેક્રેટરી બન્યા. 1918માં લૉઇડ જ્યૉર્જ જ્યારે વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે તેમને માહિતી ખાતાના પ્રધાન બનાવાયા.…
વધુ વાંચો >બીવા સરોવર
બીવા સરોવર : જાપાનમાં આવેલું મોટામાં મોટું સ્વચ્છ જળનું સરોવર. જાપાની ભાષામાં તે બીવા-કો નામથી ઓળખાય છે. તે બીવા નામના જાપાની વાજિંત્રના આકારનું હોવાથી તેને ‘બીવા’ નામ અપાયેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 35° 15´ ઉ. અ. અને 136° 05´ પૂ. રે. પર તે હોંશુ ટાપુના દક્ષિણ-મધ્ય ભાગમાં કિયોટોથી ઈશાનમાં 9…
વધુ વાંચો >બી.સી.જી.
બી.સી.જી. : ક્ષય રોગ સામે રક્ષણ આપતી એક પ્રકારની રસી. કાલમેટ અને ગુએરીન નામના ફ્રેંચ વૈજ્ઞાનિકોએ 1921માં આ રસી શોધી હતી. ક્ષય રોગ માટે જવાબદાર બૅક્ટેરિયા Mycobacterium tuberculosis દંડાણુ (Bacillus) પ્રકારનો હોવાથી આ રસીને બેસિલસ ઑવ્ કાલમેટ–ગુએરીન (બી.સી.જી.) કહે છે. ગોજાતીય (bovine) પ્રાણીઓમાં ક્ષય ઉપજાવનાર સૂક્ષ્મજીવમાંથી બનાવવામાં આવતી તે એક…
વધુ વાંચો >બીસ્કેનો ઉપસાગર
બીસ્કેનો ઉપસાગર : પશ્ચિમ યુરોપના ફ્રાન્સ અને સ્પેન દેશો વચ્ચેના કિનારાઓ વચ્ચેનું ઍટલાન્ટિક મહાસાગરનું વિસ્તરણ. આ ઉપસાગર ફ્રાન્સની પશ્ચિમે તથા સ્પેનની ઉત્તરે વિસ્તરેલો છે. આ ઉપસાગરની મહત્તમ પહોળાઈ આશરે 480 કિમી. જેટલી છે. તેનું આ નામ સ્પેનના ખડકાળ કિનારા પર રહેતા બાસ્ક લોકો (Basques) પરથી પડેલું છે. સ્પેનના કિનારા પર…
વધુ વાંચો >