ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >બામ્બૉચિયાન્તી
બામ્બૉચિયાન્તી : રોજિંદા જીવનપ્રસંગોને લગતી ચિત્રશૈલી. આ શબ્દનું પગેરું પીટર વાન લેર (આશરે 1595–1642) નામના ડચ ચિત્રકારને અપાયેલા ઉપનામમાં મળે છે. તેઓ 1625ની આસપાસ રોમમાં સ્થાયી થયા હતા અને શારીરિક ખોડખાંપણવાળા હોવાથી ‘ઇલ બામ્બૉચિયો’ એટલે મૂર્ખ તરીકે તેઓ ઓળખાતા હતા. ‘બામ્બૉચિયાન્તી’ શબ્દ તેમનાં ચિત્રો માટે પ્રયોજાયો હતો. એ ચિત્રોમાં ખેડૂતો…
વધુ વાંચો >બાયજૂ રવીન્દ્રન્
બાયજૂ રવીન્દ્રન્ (જ. 1980 અઝીકોડ, કુન્નૂર, કેરળ) : શૈક્ષણિક સ્ટાર્ટ અપ બાયજૂ’સના સ્થાપક અને બાયજૂ’સના ચીફ એક્ઝિક્યુટિવ ઑફિસર-સીઈઓ. આ બાયજૂ રવીન્દ્રન્ મૂળ કેરળના કુન્નૂર જિલ્લાસ્થિત અઝીકોડ ગામના. બાયજૂ રવીન્દ્રનનું પ્રારંભિક શિક્ષણ અઝીકોડમાં જ મલયાળમ માધ્યમની શાળામાં થયું. આ શાળામાં બાયજૂનાં માતા શોભનવલ્લી ગણિતનાં શિક્ષિકા હતાં. પિતા રવીન્દ્રન્ ભૌતિકવિજ્ઞાનના શિક્ષક તરીકે…
વધુ વાંચો >બાયઝૅન્ટાઇન કળા
બાયઝૅન્ટાઇન કળા (સ્થાપત્ય, શિલ્પ અને ચિત્ર) : ઈ. સ. 390માં મહાન રોમન સામ્રાજ્ય પૂર્વ અને પશ્ચિમ – એવા બે વિભાગમાં વિભાજિત થયા પછી બાયઝૅન્ટાઇન તરીકે ઓળખાતા વિસ્તારમાં પાંગરેલી સ્થાપત્ય, શિલ્પ અને ચિત્રની કળા. પશ્ચિમ વિસ્તારમાં બર્બર જાતિઓનાં આક્રમણો થતાં રહ્યાં, તો પૂર્વ વિસ્તાર ખ્રિસ્તી કળાનું કેન્દ્ર બન્યો. ત્યાં પંદરમી સદી…
વધુ વાંચો >બાયઝૅન્ટાઇન સામ્રાજ્ય
બાયઝૅન્ટાઇન સામ્રાજ્ય (ઈ. સ. 330–1453) : પ્રાચીન પૂર્વીય રોમન સામ્રાજ્ય. તેનો પ્રદેશ વખતોવખત બદલાતો હતો. ઈ. સ.ની છઠ્ઠી સદીમાં તેનો વિસ્તાર સૌથી મોટો હતો ત્યારે, તેમાં દક્ષિણ અને પૂર્વ યુરોપ, ઉત્તર આફ્રિકા તથા મધ્યપૂર્વનો સમાવેશ થતો હતો. બાયઝૅન્ટાઇન સામ્રાજ્યના લોકો પોતાને રોમન કહેતા હતા. બાયઝૅન્ટિયમ શહેરના નામ પરથી ‘બાયઝૅન્ટાઇન’ શબ્દ…
વધુ વાંચો >બાયપ્લેન
બાયપ્લેન (biplane) : એક ઉપર બીજી એમ બે સ્તરે રખાયેલ પાંખો(wings)વાળું વિમાન. 1890માં આ પ્રકારનું વિમાન ગ્લાઇડર તરીકે સફળ રહ્યું. રાઇટભાઈઓ(Wright brothers)એ વર્ષ 1903–1909માં બાયપ્લેનોનો યુગ શરૂ કર્યો. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ અને તેની આસપાસના સમયમાં મિલિટરી અને વાણિજ્યકામોમાં આવાં વિમાનોનો ખૂબ ઉપયોગ થયો હતો. આમ છતાં આવાં વિમાનો ઓછા વજનનાં એકસ્તરીય…
વધુ વાંચો >બાયફ્રા ઉપસાગર
બાયફ્રા ઉપસાગર : પશ્ચિમ આફ્રિકાનો ઍટલાન્ટિક મહાસાગરના કિનારાનો વળાંકવાળો દરિયાઈ ભાગ. ભૌગોલિક સ્થાન : 3°.00´ ઉ. અ. અને 9°.00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો ઉપસાગર. આ દરિયાઈ ભાગ શરૂઆતમાં પૂર્વ તરફ વિસ્તરીને પછી ત્યાંથી દક્ષિણ તરફ ફંટાય છે. તે નાઇજર નદીના નિર્ગમ માર્ગથી લોપેઝ(ગૅબોન)ની ભૂશિર સુધીના 600 કિમી.ના વિસ્તારમાં પથરાયેલો છે. તે…
વધુ વાંચો >બાયર, ઍડૉલ્ફ ફૉન
બાયર, ઍડૉલ્ફ ફૉન (જ. 31 ઑક્ટોબર 1835, બર્લિન; અ. 20 ઑગસ્ટ 1917, સ્ટનબર્ગ) : જર્મન કાર્બનિક રસાયણવિદ્, ચિરપ્રતિષ્ઠિત કાર્બનિક સંશ્લેષણના નિષ્ણાત. પ્રુશિયન આર્મીના જનરલના પુત્ર. બાયરે બાર વર્ષની ઉંમરે સૌપ્રથમ એક નવો પદાર્થ બનાવ્યો, જે સુંદર વાદળી રંગનો સ્ફટિકમય કાર્બોનેટ [CuNa2(CO3)2·3H2O] હતો. તેમણે તેમની તેરમી વર્ષગાંઠ ઇન્ડિગો નામનો રંગક ખરીદીને…
વધુ વાંચો >બાયરન, જ્યૉર્જ ગૉર્ડન
બાયરન, જ્યૉર્જ ગૉર્ડન (જ. 22 જાન્યુઆરી 1788, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 19 એપ્રિલ 1824, મિસૉલૉન્ધી, ગ્રીસ) : ઇંગ્લૅન્ડનો અત્યંત વિખ્યાત રોમૅન્ટિક કવિ. પગે ખોડવાળા, બચપણમાં પિતાની છત્રછાયા ગુમાવનાર, જીવનના આરંભકાળથી જ શ્રીમંત સગાં તરફથી પોતાની વિધવા માની જેમ પોતે પણ ધિક્કારની તીવ્ર લાગણી અનુભવનાર, સ્કૉટિશ આયાની દેખરેખ નીચે કૅલ્વિનિસ્ટ સંસ્કારમાં ઉછેર પામનાર…
વધુ વાંચો >બાયર્ડ, રિચાર્ડ એલ્વિન
બાયર્ડ, રિચાર્ડ એલ્વિન (જ. 1888, વિન્ચેસ્ટર, વર્જિનિયા, યુ.એસ.; અ. 1957) : વિમાનચાલક, સાહસખેડુ અને રેર – ઍડમિરલ. 9 મે 1926ના રોજ ઉત્તર ધ્રુવ પર જે સર્વપ્રથમ વિમાની ઉડ્ડયન થયું તેમાં દિશાસંચાલન તેમણે સંભાળ્યું હતું અને આવી કીમતી – કપરી કામગીરી બજાવવા બદલ તેમને ‘કાગ્રેશનલ મેડલ ઑવ્ ઑનર’ અપાયો હતો. તેમણે…
વધુ વાંચો >બાયો-ગૅસ
બાયો-ગૅસ : કોઈ પણ જૈવભાર(biomass)નું અજારક પાચન (anaerobic digestion) થાય તે રીતે આથવણ કરતાં મળતો વાયુ. આ બાયો-ગૅસમાં સામાન્ય રીતે 50 %થી 70 % મીથેન, 30 %થી 40 % કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ તથા થોડી માત્રામાં હાઇડ્રોજન, નાઇટ્રોજન અને હાઇડ્રોજન-સલ્ફાઇડ હોય છે. આ વાયુઓ દહનશીલ છે અને 26 મિલિયન-જૂલ પ્રતિ ઘનમીટર (MJ/m3)…
વધુ વાંચો >