ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બુરુન્ડી
બુરુન્ડી : આફ્રિકામાં આવેલો અતિગીચ વસ્તી ધરાવતો નાનામાં નાનો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : 3° 15´ દ. અ. અને 30° 00´ પૂ. રે. તેનું ઉત્તર-દક્ષિણ મહત્તમ અંતર 241 કિમી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ મહત્તમ અંતર 217 કિમી. તથા કુલ વિસ્તાર 27,834 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની ઉત્તરે રુઆન્ડા, પૂર્વમાં તાન્ઝાનિયા, દક્ષિણ અને નૈર્ઋત્યમાં ટાંગાનિકા…
વધુ વાંચો >બુરુશાસ્કી ભાષા
બુરુશાસ્કી ભાષા : ઉત્તર કાશ્મીરના હુંઝા અને નાઝિરમાં વસતા અલ્પસંખ્યક બુરુશો લોકોની ભાષા. યાસીન નદીની ખીણમાં ગિલગિટ વિસ્તારમાં આ ભાષાની નિકટની બોલીને વર્ચિકવાર કે વર્શિકવાર કહેવાય છે. ડી. એલ. આર. લૉરિમેર જેવા ભાષાશાસ્ત્રીઓએ આ બોલીનો અભ્યાસ આદર્યો છે. આ બોલીને કોઈ ઇતિહાસ નથી. તેનું કોઈ સાહિત્ય નથી. એક રીતે જોતાં…
વધુ વાંચો >બુર્કીના ફાસો
બુર્કીના ફાસો : પશ્ચિમ આફ્રિકામાં આવેલો દેશ. પશ્ચિમ આફ્રિકાના ઍટલાન્ટિક મહાસાગર તરફના ગોળાઈવાળા ભાગમાં કિનારાથી આશરે 970 કિમી. પૂર્વ તરફ આ દેશ આવેલો છે. અગાઉ તે ‘અપર વૉલ્ટા’ નામથી ઓળખાતો હતો. તેનું પૂર્વ-પશ્ચિમ મહત્તમ અંતર 845 કિમી. અને ઉત્તર-દક્ષિણ મહત્તમ અંતર 644 કિમી. જેટલું છે. તે 13° 00´ ઉ. અ.…
વધુ વાંચો >બુર્જિબા, હબીબ
બુર્જિબા, હબીબ (જ. 3 ઑગસ્ટ 1903, અલ મુનાસ્તીર, ટ્યુનિશિયા) : ટ્યુનિશિયાના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના સેનાની, રાજનીતિજ્ઞ, પ્રથમ અને આજીવન પ્રમુખ, આરબજગતમાં મધ્યમમાર્ગ અને ક્રમવાદ(gradualism)ના આગ્રહી નેતા (મૂળ નામ : ઇબ્ન અલી) તેમના પિતા અલી બુર્જિબા ટ્યુનિશિયાના લશ્કરમાં અગ્રણી અધિકારી હતા. તેમણે શરૂઆતનું શિક્ષણ ટ્યુનિસમાં લીધું. અરબી ભાષા તથા ઇસ્લામનો અભ્યાસ કર્યો. ટ્યુનિશિયા…
વધુ વાંચો >બુલ, જ્યૉર્જ
બુલ, જ્યૉર્જ (જ. 2 નવેમ્બર 1815, લિંકન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 8 ડિસેમ્બર 1864) : મહાન અંગ્રેજ ગણિતશાસ્ત્રી. જ્યૉર્જ બુલ બહુ જ ગરીબ એવા એક નાના દુકાનદારના પુત્ર હતા. શિક્ષણ માટે સારી શાળાની સગવડ પણ નહોતી મળી. એ સમયે શિક્ષિત સમાજમાં સ્થાન મેળવવા લૅટિન ભાષાની જાણકારીની આવશ્યકતા ગણાતી. તેમની શાળામાં લૅટિન શીખવાની…
વધુ વાંચો >બુલડોઝર
બુલડોઝર : બુલડોઝર સામાન્ય રીતે ‘ક્રાઉલર અથવા ટ્રૅક’ પ્રકારનું ટ્રૅક્ટર છે. ભૂતકાળ(ઈ. સ. 1856)માં ખેંચાણબળ માટે જે યંત્રનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો તે ‘ટ્રૅક્શન મોટર’ તરીકે જાણીતું થયું. ત્યારપછી વર્ષ 1906 દરમ્યાન ટ્રૅક્શન અને મોટર એ બંને શબ્દો પરથી આ યંત્ર ટ્રૅક્ટર તરીકે ઓળખાતું થયું. અમેરિકા અને અન્ય દેશોએ વરાળ દ્વારા…
વધુ વાંચો >બુલફાઇટ
બુલફાઇટ : માણસ તથા આખલા વચ્ચે લડાઈ રૂપે પ્રસ્તુત કરાતી રમત, આખલાયુદ્ધ. જોકે આ રમત અત્યંત ક્રૂર છે. તેમાં મોટેભાગે આખલાનો પ્રાણ લેવાય છે. કોઈ વાર માણસ પણ ભોગ બને છે. ધાર્મિક પરંપરા તરીકે વર્ણવાતી આ રમત સ્પેન, મૅક્સિકો તથા દક્ષિણ અમેરિકાના સ્પૅનિશભાષી દેશો પૂરતી મર્યાદિત છે. કોઈ કોઈ વાર…
વધુ વાંચો >બુલબુલ (Bulbul)
બુલબુલ (Bulbul) : ભારતવર્ષનું ખૂબ જાણીતું પંખી. ઈરાનમાં બારે માસ જોવા મળતું બુલબુલ (nightingale) એના સ્વરની મીઠાશ, એકધારી આલાપસરણી અને એની હલક માટે ખૂબ જાણીતું છે. એ કશાય રૂપરંગના ચમકારા વિનાનું સાદું નાનકડું સુકુમાર પંખી હોવા છતાં તે કેવળ તેની વાણીના સામર્થ્યથી વસંતના આગમનની જાણ કરાવે છે; વનકુંજોમાં તેનું ગાન…
વધુ વાંચો >બુલંદ દરવાજો
બુલંદ દરવાજો : ફતેહપુર સિક્રીનાં પ્રસિદ્ધ ભવનોમાં સહુથી ઊંચી અને ભવ્ય ઇમારત. તેને ત્યાંની જામી મસ્જિદના શાહી દરવાજાનું રૂપ આપવામાં આવ્યું છે અને તે દરવાજો શેખ સલીમ ચિશ્તીની દરગાહની બરાબર સમ્મુખ કરવામાં આવેલો છે. મુઘલ બાદશાહ અકબરે ગુજરાતવિજય કર્યો તેના સ્મારક રૂપે આ દક્ષિણ દરવાજો નવીન પદ્ધતિએ 1602માં કરાવ્યો હતો.…
વધુ વાંચો >બુલંદશહર
બુલંદશહર : ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યમાં તેની પશ્ચિમ સરહદ પર મેરઠ વિભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 28° 25´ ઉ. અ. અને 77° 55´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 4,353 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેનું ઉત્તર-દક્ષિણ અને પૂર્વ-પશ્ચિમ સરેરાશ અંતર અનુક્રમે 56 કિમી. અને 88…
વધુ વાંચો >બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >