ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બેરિંગ, વિટ્સ
બેરિંગ, વિટ્સ (જ. 1681, ડેન્માર્ક; અ. 1741) : સાહસિક દરિયાખેડુ. એશિયા અને અમેરિકા – એ બંને ખંડ અગાઉ જોડાયેલા હતા કે કેમ એ નક્કી કરવા તેમણે 1728માં કૅમ્ટશેટ્કાથી સાગરનો સાહસ-પ્રવાસ આરંભ્યો. 1733માં સાઇબીરિયાના કાંઠા તથા કુરિલ ટાપુના શોધસાહસ માટે ‘ગ્રેટ નૉર્ધન એક્સપિડિશન’ની આગેવાની તેમને સોંપાઈ હતી. ઑકૉત્સકથી અમેરિકા ખંડ તરફ…
વધુ વાંચો >બેરિંગ સમુદ્ર
બેરિંગ સમુદ્ર : ઉત્તર પેસિફિક મહાસાગરને ઉત્તર છેડે આવેલો સમુદ્ર. તે અલાસ્કા અને સાઇબીરિયા વચ્ચે, એલ્યુશિયન ટાપુઓની ઉત્તર તરફ આવેલો છે. તેની ઉત્તર સીમા બેરિંગની સામુદ્રધુનીથી અને દક્ષિણ સીમા એલ્યુશિયન ટાપુઓથી પૂરી થાય છે. તેની પહોળાઈ આશરે 1,930 કિમી. જેટલી; લંબાઈ 1,530 કિમી. જેટલી તથા વિસ્તાર આશરે 23,00,000 ચોકિમી. જેટલો…
વધુ વાંચો >બેરિંગ સામુદ્રધુની
બેરિંગ સામુદ્રધુની : એશિયા અને ઉત્તર અમેરિકી ખંડોને અલગ પાડતી 90 કિમી. પહોળાઈ ધરાવતો, 52 મીટરની મહત્તમ ઊંડાઈવાળો સાંકડો જળવિભાગ. ભૌગોલિક સ્થાન : 66° ઉ. અ. અને 170° પ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર. પ્રાદેશિક સમય ગણતરીની અનુકૂળતા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય તિથિ (દિનાંતર) રેખાને વાળીને આ સામુદ્રધુનીમાંથી પસાર કરવામાં આવેલી છે. તેની ઉત્તર…
વધુ વાંચો >બૅરિંગ્ટન, કેન
બૅરિંગ્ટન, કેન (જ. 1930, બર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1981, બાર્બાડૉસ) : ક્રિકેટના નામી ખેલાડી. તેમણે 1955થી ક્રિકેટ રમવાનો પ્રારંભ કર્યો અને 1959માં ટેસ્ટ કક્ષાની મૅચમાં પ્રવેશ કર્યો. કોઈ અણનમ ખેલાડીની જેમ તે 82 ટેસ્ટ મૅચ રમ્યા અને 58.67ની સરેરાશથી કુલ 6,806 રન નોંધાવ્યા. ટેસ્ટ મૅચમાં તેમણે કુલ 20 શતક કર્યા, તેમાં…
વધુ વાંચો >બૅરી, જેમ્સ મૅથ્યુ (સર)
બૅરી, જેમ્સ મૅથ્યુ (સર) (જ. 9 મે 1860, કિરીમ્યુર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 19 જૂન 1937, લંડન) : આંગ્લ નાટ્યકાર. મહેનતકશ વણકર પિતાનાં દસ સંતાનોમાંનું તેઓ નવમું સંતાન હતા. એડિનબરો યુનિવર્સિટીમાં એમ.એ. થઈ પત્રકારનો વ્યવસાય અપનાવ્યો. સાહિત્યસર્જનની આકાંક્ષાથી પ્રેરાઈ લંડનમાં વસવાટ કર્યો અને પત્રકારત્વની સાથે સાથે નવલકથાના લેખનથી સાહિત્યિક કારકિર્દીનો આરંભ. પછી…
વધુ વાંચો >બેરીબેરી
બેરીબેરી : ઓછા પ્રમાણમાં થાયામિન અને વધુ પ્રમાણમાં કાર્બોદિત પદાર્થો હોય તેવા ખોરાકથી થતો રોગ. થાયામિનને વિટામિન-બી1 પણ કહે છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે જાપાનના યુદ્ધકેદીકૅમ્પમાં પૉલિશ કરેલા ચોખાનો ખોરાક અપાતો. તેને કારણે યુદ્ધકેદીઓને ખોરાક રૂપે દર 1,000 મેદરહિત કૅલરીએ ફક્ત 0.3 મિગ્રા. થાયામિન મળતું હતું. તે સમયે પાતળા ઝાડા કે…
વધુ વાંચો >બેરેટો, ફ્રાંસિસ્કો
બેરેટો, ફ્રાંસિસ્કો (જ. 1520, ફેરો, પૉર્ટુગીઝ; અ. 9 જુલાઈ 1573, મોઝાંબિક) : પૉર્ટુગીઝ સેનાપતિ અને ભારતનાં સંસ્થાનોમાં ગવર્નર. વસાઈના કૅપ્ટન ફ્રાંસિસ્કો બેરેટો 1555માં ભારતમાં પૉર્ટુગીઝ સંસ્થાનોના ગવર્નર બન્યા. તેમણે સપ્ટેમ્બર 1558 સુધી આ હોદ્દો ભોગવ્યો. આ દરમિયાન ચાર ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓ તેમને મળ્યા અને કહ્યું કે તે પોતાના પ્રદેશોના બધા લોકોને…
વધુ વાંચો >બૅરેની રૉબર્ટ
બૅરેની રૉબર્ટ (જ. 22 એપ્રિલ 1876, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 8 એપ્રિલ 1936, ઊપ્સલા [Uppsala] સ્વીડન) : 1914ના દેહધાર્મિક વિદ્યા અને તબીબી વિદ્યાના નોબેલ પારિતોષિકવિજેતા. તેમણે માનવશરીરમાં રહેલા સંતુલન-ઉપકરણ(vestibular apparatus)ની દેહધાર્મિક ક્રિયાઓ અને તેના વિકારો પર અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમના તે અંગેનાં સંશોધનો માટે તેમને આ પારિતોષિક પ્રાપ્ત થયું હતું. બૅરેનીએ…
વધુ વાંચો >બૅરેન્ટ્સ ટાપુ
બૅરેન્ટ્સ ટાપુ : સ્વાલબાર્ડ દ્વીપસમૂહમાં પશ્ચિમ સ્પિટ્ઝબર્ગન અને એજ (Edge) ટાપુ વચ્ચે આવેલો નૉર્વેજિયન ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 78° 30´ 50´´ ઉ. અ. પર તથા 20° 10´થી 22° 20´ પૂ. રે. વચ્ચે આવેલો છે. તે જિનીવ્રા ઉપસાગર અને હેલે સાઉન્ડ દ્વારા પશ્ચિમ સ્પિટ્ઝબર્ગનથી અલગ પડે છે, જ્યારે ફ્રીમૅન સામુદ્રધુની…
વધુ વાંચો >બેરેન્ટ્સ સમુદ્ર
બેરેન્ટ્સ સમુદ્ર : આર્ક્ટિક મહાસાગરનો પૂર્વ તરફનો સમુદ્રીય વિભાગ. આ સમુદ્ર આશરે 67°થી 80° ઉ. અ. અને 18°થી 68° પૂ. રે. આજુબાજુ વિસ્તરેલો છે. તેની પૂર્વ સીમા નોવાયા-ઝેમલ્યાના જોડકા ટાપુઓથી, દક્ષિણ સીમા ઉત્તર રશિયાના આર્કાન્ગેલ કિનારાથી, નૈર્ઋત્ય સીમા કોલા દ્વીપકલ્પના મર્માન્સ્ક કિનારાથી, પશ્ચિમ સીમા બિયર ટાપુથી સ્વાલબાર્ડ ટાપુઓ અને સ્પિટ્સબર્ગનની…
વધુ વાંચો >બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >