ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફ્લૅશ સ્પેક્ટ્રમ
ફ્લૅશ સ્પેક્ટ્રમ : ખગ્રાસ સૂર્યગ્રહણ વખતે, જ્યારે ચંદ્રના બિંબ વડે સૂર્ય સંપૂર્ણ ઢંકાઈ જવાની છેલ્લી ક્ષણોમાં હોય ત્યારે સૂર્યના અતિ તેજસ્વી ફોટોસ્ફિયરના આવરણની ઉપર આવેલું ક્રોમોસ્ફિયરનું આવરણ થોડીક ક્ષણ માટે તામ્રરંગી પ્રકાશથી ઝળહળી ઊઠવાની ઘટના. આ ઘટના ‘ફ્લૅશ’ તરીકે ઓળખાય છે. આમ તો સામાન્યત: ફોટોસ્ફિયરના તેજને કારણે ક્રોમોસ્ફિયર જોઈ શકાતું…
વધુ વાંચો >ફ્લેસર ખડકો
ફ્લેસર ખડકો : ગૅબ્બ્રો, નાઇસ વગેરે જેવા ખડકોમાં દાબ-વિકૃતિ દ્વારા વિકસતી સંરચના. દાણાદાર અગ્નિકૃત ખડકોમાં તૈયાર થતી રેખીય ટુકડાઓની ગોઠવણીનો દેખાવ ફ્લેસર સંરચના તરીકે ઓળખાય છે. દાણાદાર દ્રવ્યના ટુકડાઓની આજુબાજુ અવ્યવસ્થિત પરરૂપ પ્રવાહરચના જેવો દેખાવ જેમાં દેખાય એવા ખડકો ફ્લેસર ખડકો કહેવાય. કેટલાક નાઇસ ખડકોમાં પણ આવી લાક્ષણિક સંરચના જોવા…
વધુ વાંચો >ફ્લેહર્ટી, રૉબર્ટ જે.
ફ્લેહર્ટી, રૉબર્ટ જે. (જ. 16 ફેબ્રુઆરી 1886, આયર્ન માઉન્ટેન, મિશિગન; અ. 1951, મિશિગન) : દસ્તાવેજી ચલચિત્રોના પિતામહ ગણાતા રૉબર્ટ ફ્લેહર્ટીના પિતા લોખંડની ખાણમાં કામ કરતા હતા. તેમણે સોનું શોધવાની પ્રવૃત્તિમાં ઝંપલાવતાં દૂરસુદૂરના પ્રદેશોમાં રૉબર્ટનું બાળપણ વીત્યું હતું. તેને કારણે જ વિષમ કુદરતી સંજોગોમાં જીવતી પ્રજાના જીવનને જાણવા-સમજવામાં તેમનો રસ વધતો…
વધુ વાંચો >ફ્લૉક્સ
ફ્લૉક્સ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા પૉલિમૉનિયેસી કુળની એક શોભન પ્રજાતિ. તેની Phlox drummondii જાતિ જાણીતી છે. 30થી 35 સેમી. ઊંચો થતો આ છોડ વાર્ષિક (મોસમી) ફૂલો માટે ખૂબ જાણીતો છે. ગુજરાતની આબોહવામાં તે શિયાળુ છોડ તરીકે થાય છે. આખો છોડ 3થી 4 સેમી. પહોળાં રંગબેરંગી ફૂલોથી ભરાઈ જાય છે.…
વધુ વાંચો >ફ્લોગોપાઇટ
ફ્લોગોપાઇટ : અબરખ વર્ગનું ખનિજ. રાસા. બં. : KMg3AlSi3O10(OH)2. સ્ફ. વ. : મૉનૉક્લિનિક, હેક્ઝાગોનલ. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો પ્રિઝમૅટિક, છેડાઓ પાતળા થતા જાય; સ્ફટિકો મોટા અને સ્થૂળ; તકતીઓ અને ભીંગડાં સ્વરૂપે પણ મળે. યુગ્મતા (001) ફલક પર, યુગ્મ-અક્ષ (310); પારદર્શકથી પારભાસક. સંભેદ : (001) પૂર્ણ. ભંગસપાટી : સપાટ, સુંવાળી. ચમક…
વધુ વાંચો >ફ્લોજિસ્ટનવાદ (Phlogiston theory)
ફ્લોજિસ્ટનવાદ (Phlogiston theory) : પદાર્થોના દહન અને ધાતુઓના ભસ્મીકરણ (colcination) દરમિયાન ફ્લોજિસ્ટન નામનો પદાર્થ ઉત્સર્જિત થતો હોવાની માન્યતા ધરાવતો રાસાયણિક સિદ્ધાંત. આ સિદ્ધાંત મુજબ એમ માનવામાં આવતું કે ધાતુઓ એ ભસ્મ (calx) અને ફ્લોજિસ્ટનની બનેલી છે અને દહન દરમિયાન ફ્લોજિસ્ટન મુક્ત થાય છે. ધાતુ – ફ્લોજિસ્ટન = ભસ્મ ભસ્મને કોલસા(charcoal)ના…
વધુ વાંચો >ફ્લૉબેર, ગુસ્તાવ
ફ્લૉબેર, ગુસ્તાવ (જ. 12 ડિસેમ્બર 1821, રુઇન, ફ્રાન્સ; અ. 8 મે 1880) : ફ્રેન્ચ સાહિત્યકાર. તેમની નવલકથાનાં પાત્રો જીવંત તથા વૈવિધ્યભર્યાં લાગે છે; સાથે સાથે એમનાં વર્ણનો પણ એટલાં જ તાર્દશ હોય છે. તેમની સચોટ અને ચોક્કસ નિરીક્ષણશક્તિ સાથે તેઓ ભાષા અને નવલકથાના સ્વરૂપ પર અત્યંત ધ્યાન આપતા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >ફ્લોરાઇટ (ફ્લોરસ્પાર)
ફ્લોરાઇટ (ફ્લોરસ્પાર) : કૅલ્શિયમ ફ્લોરાઇડ બંધારણ ધરાવતું ખનિજ. રાસા. સૂત્ર : CaF2. સ્ફ. વર્ગ : ક્યૂબિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો સામાન્યપણે ક્યૂબ કે ઑક્ટાહેડ્રન સ્વરૂપોમાં; ભાગ્યે જ ર્હોમ્બ્ડોડેકાહેડ્રન સ્વરૂપમાં હોય; દળદાર, સ્થૂળ કે સૂક્ષ્મ દાણાદાર કે દ્રાક્ષનાં ઝૂમખાં જેવા પણ મળે, ભાગ્યે જ રેસાદાર કે સ્તંભાકાર હોય. યુગ્મતા (111) ફલક…
વધુ વાંચો >ફ્લોરાઇડ
ફ્લોરાઇડ : ફ્લોરિન નામનું તત્વ ધરાવતાં સંયોજનો. આ સંયોજનોમાં ફ્લોરિનની ઉપચયન અવસ્થા – 1 હોય છે. ક્લૉરાઇડ, બ્રોમાઇડ અને આયોડાઇડ જેવાં હેલાઇડોથી ફ્લોરાઇડ ઘણા અલગ પડે છે. ફ્લોરાઇડ આયન(F)નું નાનું કદ એમ દર્શાવે છે કે તેમાં વધારાનો ઇલેક્ટ્રૉન મજબૂત રીતે જકડાયેલો હોય છે. આથી ફ્લોરાઇડમાંથી ફ્લોરિન પરમાણુ સર્જવો મુશ્કેલ હોય…
વધુ વાંચો >ફ્લોરિજન
ફ્લોરિજન : આવૃતબીજધારી વનસ્પતિઓમાં પુષ્પનિર્માણ માટે જવાબદાર અંત:સ્રાવ. પ્રકાશપ્રેરિત (photoinduced) પર્ણોમાં પુષ્પનિર્માણકારકો (flowering factors) ઉદભવે છે અને પ્રમાણમાં સરળતાપૂર્વક કલિકા તરફ તેનું વહન થાય છે. મિકેઇલ ચૈલાખ્યાને (1936) પુષ્પનિર્માણ પર સંશોધનો કર્યાં. તેમણે પ્રકાશપ્રેરિત પર્ણોમાં હાજર રહેલા પરિકલ્પિત અને અજ્ઞાત પુષ્પનિર્માણક અંત:સ્રાવ માટે ‘ફ્લોરિજન’ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો. બે શાખાવાળા ગાડરિયાના…
વધુ વાંચો >