ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફ્લીન, એરોલ
ફ્લીન, એરોલ (જ. 20 જૂન 1909, હોબાર્ટ, ટાસ્માનિયા; અ. 14 ઑક્ટોબર 1959, વાનકુવર, કૅનેડા) : 1940ના દાયકામાં હૉલિવુડનાં સાહસપ્રધાન ચલચિત્રોનો લોકપ્રિય અભિનેતા. પિતા સમુદ્રજીવશાસ્ત્રી અને પ્રાણીશાસ્ત્રી હતા. 1935માં હૉલિવુડના અભિનેતા બન્યા પહેલાં 15 વર્ષની ઉંમરથી નાનીમોટી નોકરીઓ અને સોનું શોધવા જેવાં સાહસપૂર્ણ કામ કર્યાં. અખબારમાં કટારલેખન કર્યું. 1933માં ઑસ્ટ્રેલિયામાં ‘ઇન…
વધુ વાંચો >ફ્લૂટકાસ્ટ (flute cast)
ફ્લૂટકાસ્ટ (flute cast) : જળકૃત ખડકસ્તરો સાથે સંકળાયેલી વિશિષ્ટ પ્રકારની સંરચના. તે વમળવાળા પ્રવાહ દ્વારા ઘસાયેલા સળ રૂપે હોય છે, જે પછીથી સ્થૂળ (મોટા પરિમાણવાળા) નિક્ષેપથી પૂરણી પામે છે. વળી તે રેતીખડકના સ્તરોની અધ:સપાટી પર જોવા મળતા આછા શંકુ આકારના સ્પષ્ટ વળાંકો પણ છે, જેમનો એક છેડો ગોળાઈવાળો કે ઊપસેલા…
વધુ વાંચો >ફલેકોર્શિયેસી
ફલેકોર્શિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગનું એક કુળ. તે લગભગ 64 પ્રજાતિઓ અને 850 જેટલી જાતિઓ ધરાવે છે અને તેનું વિતરણ સાર્વોષ્ણકટિબંધીય (pantropical) અને ઉપોષ્ણકટિબંધીય (subtropical) પ્રદેશોમાં થયેલું છે. ગુજરાતમાં 2 પ્રજાતિઓ અને 5 જાતિઓ થાય છે. તે પૈકી Casearia elliptica willd. તોંદ્રુમા, C. esculenta Roxb. (તંદોલ), C. groveoloens Dalz. (કીરંબીરા)…
વધુ વાંચો >ફ્લૅટ ગ્રેઇન બીટલ
ફ્લૅટ ગ્રેઇન બીટલ : ચોખા, ઘઉં તથા મકાઈને સંગ્રહ દરમિયાન નુકસાન કરતી જીવાત. આ જીવાતનું વૈજ્ઞાનિક નામ ક્રિપ્ટોલેસ્ટિસ પુસિલસ છે, જેનો ઢાલપક્ષ શ્રેણીના કુકુજીડી કુળમાં સમાવેશ થયેલો છે. પુખ્ત કીટક ખૂબ જ સક્રિય અને સંગૃહીત અનાજના મુખ્ય કીટકોમાં નાનામાં નાનો છે. તે લાલાશ પડતા બદામી રંગનો અને એકદમ ચપટો હોય…
વધુ વાંચો >ફ્લેમસ્ટીડ, જૉન
ફ્લેમસ્ટીડ, જૉન (જ. 1646; અ. 1719) : સત્તરમી સદીના અંગ્રેજ ખગોળશાસ્ત્રી. તેમણે 1676માં લંડનના પરા ગ્રિનિચ ખાતે રાજવી વેધશાળા(Royal Observatory)ની સ્થાપના કરી. આ વેધશાળા ખાતે તેમણે ચંદ્ર, ગ્રહો અને તારાઓનાં સ્થાનોને લગતાં પદ્ધતિસરનાં અવલોકનો અને અધ્યયનો કર્યાં. તેમનાં આ તમામ અવલોકનો 1725માં Historia Coelestis Britanicaમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યાં. ફ્લેમસ્ટીડ, ઇંગ્લૅન્ડની…
વધુ વાંચો >ફ્લેમિશ ભાષા અને સાહિત્ય
ફ્લેમિશ ભાષા અને સાહિત્ય : જૂના ફ્લેન્ડર્સ(હાલના બેલ્જિયમના ઉત્તર ભાગ અને નેધરલૅન્ડ્ઝ તથા ફ્રાન્સના કેટલાક ભાગની ભાષા. તે કેટલીક બોલીઓમાંથી નેધરલૅન્ડઝ્ અને ફ્લેન્ડર્સમાં બારમી સદીના મધ્યભાગમાં ઉદભવી હતી. હાલના બેલ્જિયમના 55 % જેટલા લોકોની આ એક રાજભાષા છે, જે લેખનમાં પ્રયોજાય છે. ફ્રાન્સમાં તેનો મર્યાદિત ઉપયોગ થાય છે. નેધરલૅન્ડઝ્ની ડચ…
વધુ વાંચો >ફ્લેમિંગ, સર ઍલેક્ઝાન્ડર
ફ્લેમિંગ, સર ઍલેક્ઝાન્ડર (જ. 6 ઑગસ્ટ 1881, લૉચફિલ્ડ, આયશૉયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 11 માર્ચ 1955, લંડન) : સ્કૉટિશ જીવાણુવિજ્ઞાની (bacteriologist). તેઓ ખેડૂતપુત્ર હતા અને સ્થાનિક ગામઠી શાળામાં પ્રારંભિક અભ્યાસ કર્યા પછી તેમને ક્લિમાર્નોક એકૅડેમી ખાતે મોકલવામાં આવ્યા હતા. તેમની 13 વર્ષની વયે તેમના પિતાનું અવસાન થવાથી તેઓ લંડનમાં પોતાના ભાઈ સાથે…
વધુ વાંચો >ફ્લૅવિયન ઍમ્ફિથિયેટર
ફ્લૅવિયન ઍમ્ફિથિયેટર (ઈ. સ. 70–80) : રોમમાં બંધાયેલ અતિપ્રસિદ્ધ પ્રાચીન રંગભૂમિ. નિરોના મહેલ(ગોલ્ડન હાઉસ)ના સરોવરના સ્થળે તેના રાક્ષસી કદના પૂતળા પાસે રચવામાં આવેલું ઍમ્ફિથિયેટર ફ્લૅવિયન કોલૉસ્સિયમના નામે ઓળખાય છે. તેનું બાંધકામ વૅસ્પેસિયને શરૂ કરેલું, ટિટસે ચાલુ રાખેલું અને ઈ. સ. 80ના જૂનમાં તે ખુલ્લું મુકાયું હતું. આ રંગભૂમિ રોમની તમામ…
વધુ વાંચો >ફ્લેવોનૉઇડ ગ્લાયકોસાઇડ ઔષધો
ફ્લેવોનૉઇડ ગ્લાયકોસાઇડ ઔષધો : ઔષધ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતાં શર્કરાસમૂહયુક્ત ફ્લેવોનૉઇડ સંયોજનો. સેન્ટ જૉર્જ તથા તેમના સાથીદારોએ જોયું કે કુદરતી સ્રોતમાંથી પ્રાપ્ત કરેલા વિટામિન-સીની એક બનાવટ રક્તવાહિનીની દીવાલોને વિટામિન-સી કરતાં વધુ મજબૂતાઈ પૂરી પાડે છે. આ બનાવટમાં રહેલો અજાણ્યો પદાર્થ લીંબુમાંથી પ્રાપ્ત કરવામાં આવ્યો અને તેને સાઇટ્રિન નામ આપવામાં આવ્યું. તે…
વધુ વાંચો >ફ્લૅશ-ગન
ફ્લૅશ-ગન : છબીકલામાં કૅમેરા સાથેનું એક અગત્યનું ઉપકરણ. દિવસે આપણે જે પ્રકાશ અનુભવીએ છીએ તે સીધા સૂર્યપ્રકાશ તેમજ આકાશ અને નજીકના પદાર્થોના પ્રકાશના પરાવર્તનનું મિશ્રણ છે; જ્યારે રાત્રિના અંધકારમાં ચંદ્ર અને તારાના ઝાંખા પ્રકાશમાં કશું સ્પષ્ટ દેખાતું હોતું નથી અને તેથી અંધકારમાં છબી ખેંચવા માટે શક્તિશાળી કૃત્રિમ પ્રકાશની આવશ્યકતા રહે…
વધુ વાંચો >