ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફ્રીડમન, મિલ્ટન
ફ્રીડમન, મિલ્ટન (જ. 31 જુલાઈ 1912, બ્રુકલિન, ન્યૂયૉર્ક) : શિકાગો વિચારસરણીના નામે ઓળખાતી અર્થશાસ્ત્રની વિશિષ્ટ શાખાના હિમાયતી તથા 1976ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. કાયમી વસવાટના હેતુથી યુરોપથી સ્થળાંતર કરી અમેરિકામાં પ્રવેશેલાં યહૂદી માતાપિતાના સંતાન. 1913માં આ પરિવારે ન્યૂજર્સી રાજ્યના હડસન નદી પરના રૉવે નગરમાં વસવાટ કર્યો. મિલ્ટનનો ઉછેર ધાર્મિક…
વધુ વાંચો >ફ્રીડમૅન જેરોમ
ફ્રીડમૅન, જેરોમ (Freidman, Jerome) (જ. 28 માર્ચ 1930, શિકાગો, યુ.એસ.એ.) : ઉચ્ચ ઊર્જા ધરાવતા ઇલેક્ટ્રૉનના પ્રોટૉન તથા ન્યૂટ્રૉન વડે થતા અપ્રત્યાસ્થ પ્રકીર્ણન (inelastic scattering) ના મહત્વના સંશોધન માટે 1990નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. ક્વાર્ક સિદ્ધાંત અથવા પ્રતિકૃતિના વિકાસ માટે આ સંશોધન અત્યંત મહત્વનું હતું. પુરસ્કારનો એક તૃતીયાંશ ભાગ જેરોમ…
વધુ વાંચો >ફ્રીડરિખ, કાસ્પર ડેવિડ
ફ્રીડરિખ, કાસ્પર ડેવિડ (જ. 1774; અ. 1840) : યુરોપના રંગદર્શિતાવાદમાં મહત્વનું પ્રદાન કરનાર જર્મન નિસર્ગ-ચિત્રકાર. મૃત્યુ, એકાકીપણું અને વિષાદ ફ્રીડરિખના જીવનમાં આમરણ વણાયેલાં રહ્યાં. રંગદર્શિતાવાદને પ્રોત્સાહિત કરતી આ લાગણીઓને કારણે ફ્રીડરિખનાં ચિત્રો જીવનની ક્ષણભંગુરતાને નિસર્ગની બિહામણી અને વિનાશક શક્તિઓ દ્વારા પ્રતિબિંબિત કરે છે. જર્મનીની ભવ્ય ગૉથિક કળાના રહસ્યવાદ(mysticism)ની ઊંડી અસરો…
વધુ વાંચો >ફ્રી પ્રેસ જર્નલ
ફ્રી પ્રેસ જર્નલ : ભારતનું અંગ્રેજી ભાષાનું રાષ્ટ્રીય વર્તમાનપત્ર. મુંબઈમાં દલાલમાર્ગ ઉપર સ્વામીનાથ સદાનંદે 1930માં સવારના દૈનિક રૂપે સ્થાપના કરી. મૂલ્ય બે આના રખાયું. આ એવો સમય હતો જ્યારે દેશ સમસ્ત સ્વાતંત્ર્યનાં આંદોલનોથી એક પ્રકારની જાગૃતિ અનુભવી રહ્યો હતો. નેતાઓની વાણી પ્રજા સુધી પહોંચાડવા તથા પ્રજાની આકાંક્ષાઓ અને રાષ્ટ્રીય સમર્થન…
વધુ વાંચો >ફ્રી વર્સ
ફ્રી વર્સ : કાવ્યરચનાના સંદર્ભમાં વપરાતો શબ્દપ્રયોગ. ફ્રી વર્સને ગુજરાતીમાં મુક્ત પદ્ય કહી શકાય. પણ ‘ફ્રી વર્સ’ – ‘મુક્ત પદ્ય’ – શબ્દપ્રયોગ એ વદતોવ્યાઘાત છે. પદ્યમાં લયનું નિયંત્રણ-નિયમન અનિવાર્યપણે હોય જ; એથી તો પદ્યનું પદ્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. એટલે પદ્ય મુક્ત ન હોય. પદ્ય હોય તો મુક્ત નહિ, અને મુક્ત…
વધુ વાંચો >ફ્રીસિયન ટાપુઓ
ફ્રીસિયન ટાપુઓ : ઉત્તર સમુદ્રમાંના સમુદ્ર-સપાટીથી ઓછી ઊંચાઈ ધરાવતા રેતાળ ટાપુઓની શૃંખલા. આ ટાપુ-શૃંખલા નેધરલૅન્ડ્ઝ, જર્મની અને ડેન્માર્કના દરિયાકિનારા નજીક સ્થાનભેદે 5થી 32 કિમી. અંતરે 53° 35´ ઉ. અ. અને 6° 40´ પૂ. રે.ની આસપાસ વિસ્તરેલા છે. આ ટાપુશૃંખલા મૂળ તો કિનારાને સમાંતર અગાઉ જમાવટ પામેલા રેતીના ઢૂવાઓથી બનેલી હતી,…
વધુ વાંચો >ફ્રેકોસ્ટોરો ગિરોલામો
ફ્રેકોસ્ટોરો ગિરોલામો (જ. 1478, વેરોના, ઇટાલી; અ. 8 ઑગસ્ટ, 1553) : ‘હિરોનિમસ ફ્રેકેસ્ટોરિયસ’ તરીકે ઓળખાતા એક રોગચિકિત્સક, સાહિત્યકાર અને ખગોળશાસ્ત્રી. તેમની પ્રતિભા વિવિધમુખી હતી. યુરોપમાં 1300થી 1600નો સમયગાળો રેનેસાંસ તરીકે ઓળખાય છે. તે સમયમાં યુરોપમાં સાહિત્ય, કલા, ખગોળ અને તબીબી ક્ષેત્રે ખૂબ પ્રગતિ સાધેલી જણાય છે. પેડુઆ યુનિવર્સિટીમાં ફ્રેકોસ્ટોરો જાણીતા…
વધુ વાંચો >ફ્રેગૉનાર્દ, ઝ્યાં ઓનૉરે
ફ્રેગૉનાર્દ, ઝ્યાં ઓનૉરે (જ. 1372; અ. 1806, ફ્રાંસ) : રોકોકો શૈલીનો ફ્રેંચ ચિત્રકાર. ગુરુ બૂશર પાસેથી આત્મસાત્ કરેલી રોકોકો શૈલીને વધુ કામુકતા ભરેલી અને કેટલેક અંશે બીભત્સ રૂપ આપીને તેણે ચિત્રો કર્યાં છે. મનોહર પ્રકૃતિની પૃષ્ઠભૂમિકામાં ઝરણાકાંઠે કે સરોવરકાંઠે સ્નાનમગ્ન નગ્ન યૌવનાઓનું ઉન્માદપ્રેરક આલેખન કરવા માટે તે જાણીતો થયો. તેણે…
વધુ વાંચો >ફ્રેઝર, ઇયાન
ફ્રેઝર, ઇયાન (જ. 6 જાન્યુઆરી 1953, ગ્લેસ્ગો, સ્કૉટલૅન્ડ) : ચિકિત્સીય પ્રતિરક્ષાવિજ્ઞાની. તેમણે 1977માં આયુર્વિજ્ઞાનીય ઉપાધિ ઍડિનબરો યુનિવર્સિટીમાંથી પ્રાપ્ત કરી; જ્યાં કાયચિકિત્સક (physician) અને ચિકિત્સીય પ્રતિરક્ષાવિજ્ઞાની તરીકેનું પ્રશિક્ષણ મેળવ્યું. 1981માં તેમણે ઑસ્ટ્રેલિયા સ્થળાંતર કર્યું અને 1998માં ત્યાંના નાગરિક બન્યા. 1980ના દસકાના પ્રારંભમાં હિપેટાઇટિસ બી વાઇરસ પર વૉલ્ટર ઍન્ડ ઍલિઝા હૉલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ,…
વધુ વાંચો >ફ્રેઝર, સર જેમ્સ જ્યૉર્જ
ફ્રેઝર, સર જેમ્સ જ્યૉર્જ (જ. 1 જાન્યુઆરી 1854, ગ્લાસગો, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 7 મે 1941, કૅમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : વિદ્વાન બ્રિટિશ માનવશાસ્ત્રી. તેમણે ક્ષેત્રકાર્ય આધારિત સંશોધન-કાર્ય કર્યું ન હતું કે આદિમ સમુદાયો સાથે તેમને પરિચય પણ થયો ન હતો. તેમણે જે કાંઈ લખ્યું કે જે કેટલાક સિદ્ધાંતો તારવવાનો પ્રયત્ન કર્યો તે બધું…
વધુ વાંચો >