ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સ
ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સ, વડોદરા : મહરાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટી ઑવ્ વડોદરાની લલિતકળાના શિક્ષણ માટેની જાણીતી ફૅકલ્ટી. રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય પછી વડોદરાની મ. સ. યુનિવર્સિટીના તત્કાલીન વાઇસ ચાન્સેલર હંસા મહેતાને લલિતકળાના ઔપચારિક શિક્ષણની ખોટ જણાઈ અને તેમના માર્ગદર્શન અને સંનિષ્ઠ પ્રયત્નોથી 1950માં મ. સ. યુનિવર્સિટીએ ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સની સ્થાપના કરી. યુનિવર્સિટીના…
વધુ વાંચો >ફેકોલિથ
ફેકોલિથ : સંવાદી અંતર્ભેદકોનો એક પ્રકાર. ઊર્ધ્વવાંકના શીર્ષભાગમાં કે અધોવાંકના ગર્તભાગમાં ચાપ-સ્વરૂપે પ્રવિષ્ટ પામેલું સંવાદી અંતર્ભેદક. ઊર્ધ્વવાંકમાં હોય ત્યારે તેમનો સામાન્ય આકાર બહિર્ગોળ અને અધોવાંકમાં હોય ત્યારે તે અંતર્ગોળ દેખાય છે. વિરૂપક બળોની અસર હેઠળ સ્તરોનું જ્યારે ગેડીકરણ થાય ત્યારે ગેડના શીર્ષ અને ગર્તભાગો ક્યારેક એકબીજાના સંદર્ભમાં ખસીને વચ્ચેથી પહોળાં…
વધુ વાંચો >ફૅક્ટર–ફૅક્ટરિંગ
ફૅક્ટર–ફૅક્ટરિંગ : જુઓ પાકી આડત
વધુ વાંચો >ફૅક્ટરી ઍક્ટ
ફૅક્ટરી ઍક્ટ : કામદારોની કામગીરી સુવિધાજનક બનાવવાના હેતુથી ઔદ્યોગિક એકમો ઉપર વિવિધ નિયંત્રણો લાગુ પાડતો કેન્દ્ર સરકારનો કાયદો. આધુનિક ઉદ્યોગના આગમન સાથે એક અલગ કામદાર વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. પ્રારંભિક તબક્કામાં કારખાનામાં કામદારોની સ્થિતિ ખૂબ જ દયાજનક હતી. તેમના કામના કલાકો, રજા, કામગીરીની પરિસ્થિતિ વગેરે અંગે કોઈ ચોક્કસ ધોરણો ન હતાં;…
વધુ વાંચો >ફેગોનિયા (ધમાસો)
ફેગોનિયા (ધમાસો) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઝાયગોફાઇલેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે નાની, ટટ્ટાર કે ભૂપ્રસારી, વધતે-ઓછે અંશે કાષ્ઠમય અને શાકીય કે ઉપક્ષુપ પ્રજાતિ છે. તેનું વિતરણ ભૂમધ્યપ્રદેશથી શરૂ થઈ ભારત, દક્ષિણ આફ્રિકા, કૅલિફૉર્નિયા અને ચિલીમાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની એક જ જાતિ થાય છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Fagonia erecta…
વધુ વાંચો >ફેઝ (ફેસ)
ફેઝ (ફેસ) : ઉત્તર આફ્રિકાના મોરોક્કો દેશમાં પરંપરાગત ચાલી આવતી ચાર રાજધાનીઓ પૈકી ફેઝ પ્રાંતની રાજધાનીનું શહેર. તે ઇસ્લામ સંસ્કૃતિનું ધાર્મિક કેન્દ્ર છે. તે રબાતથી પૂર્વમાં 150 કિમી. અંતરે સેબુ નદીને મળતી ફેઝ નદીને કાંઠે વસેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 34° 05´ ઉ. અ. અને 4° 57´ પ. રે. આ…
વધુ વાંચો >ફેઝ સ્વિચિંગ ઇન્ટરફેરોમિટર
ફેઝ સ્વિચિંગ ઇન્ટરફેરોમિટર : ખૂબ દૂરના અંતરે આવેલા બિંદુવત્ અવકાશી પદાર્થનું કોણીય કદ (angular size) માપવા માટેની યોજના. તેમાં તરંગના વ્યતિકરણની ‘ઇન્ટરફેરોમૅટ્રી’ની રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેમાં નિશ્ચિત અંતરે આવેલા બે સ્થાન ઉપરથી અવકાશસ્થિત પદાર્થ દ્વારા ઉત્સર્જિત થતા તરંગોને ઝીલી, તેમને એકત્રિત કરી, તેમની વચ્ચે ઉદભવતી વ્યતિકરણની માત્રાનું માપ…
વધુ વાંચો >ફેટ (ક્ષેત્ર અસર ટ્રાન્ઝિસ્ટર field effect transistor FET)
ફેટ (ક્ષેત્ર અસર ટ્રાન્ઝિસ્ટર, field effect transistor, FET) : એક એવી એકધ્રુવીય (unipolar), અનેક વીજધ્રુવવાળી અર્ધવાહક પ્રયુક્તિ કે જેમાં બે વીજધ્રુવો વચ્ચેની સાંકડી વીજવાહક ચૅનલમાં પ્રવાહ પસાર થાય (modulated) છે અને ત્રીજા વીજધ્રુવ આગળ પ્રયુક્ત થયેલ ક્ષેત્ર વડે તે નિયંત્રિત થાય છે. આધુનિક ટ્રાન્ઝિસ્ટરોના બે વર્ગ છે : (i) દ્વિધ્રુવી…
વધુ વાંચો >ફૅટી ઍસિડ
ફૅટી ઍસિડ : જુઓ ચરબીજ ઍસિડ
વધુ વાંચો >ફેડરર, રૉજર
ફેડરર, રૉજર (જ. 8 ઑગસ્ટ 1981, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડનો દંતકથા સમાન ટેનિસ-ખેલાડી. રૉજર ફેડરરે 13 ગ્રૅન્ડસ્લૅમ ટાઇટલો જીતીને ઇતિહાસ સર્જ્યો છે. તેમણે સૌથી પ્રથમ ગ્રૅન્ડસ્લૅમ ટાઇટલ 2003માં ‘વિમ્બલ્ડન’નું જીત્યું હતું. તેમણે પોતાનું પહેલું ગ્રૅન્ડસ્લૅમ ટાઇટલ જ ‘વિમ્બલ્ડન’નું જીતીને ટેનિસ-જગતમાં પદાર્પણ કર્યું હતું. તેમણે 2003થી 2007 દરમિયાન વિમ્બલ્ડન ચૅમ્પિયન રહીને પણ…
વધુ વાંચો >