ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફુગાવાલક્ષી હિસાબી પ્રથાઓ
ફુગાવાલક્ષી હિસાબી પ્રથાઓ : ચલણના મૂલ્યમાં ઘટાડો થવાથી ધંધાની મિલકતોની કિંમત અને નફાનુકસાનની ગણતરી ઉપર થતી અસર દર્શાવવાની એક પદ્ધતિ. હિસાબો રજૂ કરવાની સામાન્ય પદ્ધતિ મુજબ મિલકતોને ખરીદ-કિંમતે દર્શાવવામાં આવે છે અને નિયત દરે દર વર્ષે તેમાંથી ઘસારો બાદ કરવામાં આવે છે. આમ ખરીદ-કિંમતમાંથી ઘસારો બાદ કરીને બાકી રહેલી કિંમત…
વધુ વાંચો >ફુગાવો (inflation)
ફુગાવો (inflation) : દેશમાં વસ્તુઓ અને સેવાઓની કિંમતો સતત વધતી જતી હોય એટલે કે દેશના ચલણી નાણાની ખરીદશક્તિ પણ સતત ઘટતી જતી હોય ત્યારે દેશમાં ‘ફુગાવો’ પ્રવર્તે છે એમ કહી શકાય. ફુગાવો એ અસમતુલાની એવી સ્થિતિ છે, જેમાં ચલણી નાણાનાં જથ્થામાં સતત ઊંચા દરે વધારો થતો હોય છે, જે ભાવસપાટી…
વધુ વાંચો >ફુજિયન (ફુકિયન)
ફુજિયન (ફુકિયન) : ચીનના અગ્નિભાગમાં આવેલો દરિયાકિનારા નજીકનો પ્રાંત. તે તાઇવાન ટાપુની સામે તાઇવાન સામુદ્રધુની નજીક પૂર્વ ચીની સમુદ્રને કિનારે વિસ્તરેલો છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 26° ઉ. અ. અને 118° પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર તે આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝેજિયાંગ (ચિક્યાંગ), પૂર્વમાં પૂર્વ ચીની સમુદ્ર, અગ્નિમાં તાઇવાનની સામુદ્રધુની તથા…
વધુ વાંચો >ફુતૂહાતે આલમગીરી
ફુતૂહાતે આલમગીરી : મુઘલ શહેનશાહ ઔરંગઝેબ આલમગીરના સમયમાં જોધપુરના વીર દુર્ગાદાસ રાઠોડ સાથેનાં યુદ્ધોના ઇતિહાસનું વર્ણન કરતો ગ્રંથ. અણહિલવાડ પાટણનો નાગર ગૃહસ્થ ઈશ્વરદાસ એક કુશળ વહીવટદાર, મુત્સદ્દી અને વિદ્વાન હતો. તે ઔરંગઝેબની નોકરીમાં હતો. મુઘલ સમયમાં ગુજરાતી હિંદુઓમાં નાગરો સરકારી નોકરીમાં મહત્વના અધિકારીઓ હતા. તે સમયે ફારસી રાજભાષા હોવાથી તેઓ…
વધુ વાંચો >ફુતૂહુસ-સલાતીન
ફુતૂહુસ-સલાતીન : ઈ. સ. 1350–51માં ઈસામીએ મહાકાવ્ય રૂપમાં લખેલ ઐતિહાસિક ગ્રંથ. તેમાં તેણે ગઝનીના યમિનીઓના ઉદયથી શરૂ કરીને દિલ્હીના તુગલુક વંશના સુલતાન મુહમ્મદ-બિન-તુગલુકના રાજ્યકાળ સુધીનો ઇતિહાસ લખ્યો છે. લેખક દિલ્હીમાં રહેતો હતો ત્યારે સુલતાન તેનું પાટનગર દિલ્હીથી દોલતાબાદ લઈ ગયો. ઈસામી સુલતાનના જુલમનો ભોગ બન્યો હતો. તેને તેના 90 વર્ષના…
વધુ વાંચો >ફુદીનો
ફુદીનો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા લેમિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mentha longifolia (Linn.) Nathh. Syn. M. silvestrs Linn. (સં. पूतनी, पुदीन; હિં. पोदीना; મ., બં. પુદીના; ગુ. ફુદીનો; ફા. નોઅના; અ. હવા., ફિ. ઓડ ટોલાવ; અં. horsemint) છે. તેની અન્ય જાતિઓ નીચે પ્રમાણે છે : M. aquatica Linn.…
વધુ વાંચો >ફુ-નાન
ફુ-નાન : કંબોડિયાના મેકોંગની નીચલી ખીણમાં સ્થપાયેલું સહુથી જૂનું હિંદુ રાજ્ય. હાલ હિંદી-ચીન દ્વીપકલ્પમાં સમાયેલો વિસ્તાર ‘ફુનાન’ તરીકે ઓળખાતો હતો ને એની રાજધાની વ્યાધપુર (પ્રાયઃ બા ફ્નોમ્ પાસે) હતી. અભિલેખોમાં નોંધાયેલી અનુશ્રુતિ અનુસાર એ ઈ. સ.પૂર્વે 1લી સદીમાં ભારતથી આવેલા કૌણ્ડિન્ય નામના બ્રાહ્મણે સ્થાપ્યું હતું. એણે એ સ્થળની નાગ રાજકન્યા…
વધુ વાંચો >ફુનાફુટી ઍટૉલ
ફુનાફુટી ઍટૉલ : મધ્ય પૅસિફિક મહાસાગરના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા નાનકડા ટાપુદેશ તુવાલુનું પાટનગર. ભૌ. સ્થાન : 8° 31´ દ .અ. અને 179° 13´ પૂ. રે. તે દુનિયાભરમાં નાનામાં નાનું અને ઓછામાં ઓછું જાણીતું પાટનગર છે. તે બંદર છે તેમજ ટાપુઓનું વહીવટી મથક પણ છે. તેનો કુલ વિસ્તાર માત્ર 280 હેક્ટર…
વધુ વાંચો >ફુન્તશોલિંગ
ફુન્તશોલિંગ : ભુતાનમાં આવેલું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 26° 53’ ઉ. અ. અને 89° 23’ પૂ. રે. ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફ વહેતી રૈડક અને ઍમો નદીઓની વચ્ચે સરખા અંતરે તે ભુતાન અને પશ્ચિમ બંગાળની સરહદે આવેલું છે. ભારતમાંથી ભુતાનમાં પ્રવેશ માટેનું પ્રવેશ-ચકાસણી નાકુ ફુન્તશોલિંગ ખાતે આવેલું છે. ભુતાનનું પાટનગર થિમ્ફુ અને…
વધુ વાંચો >ફુલર, રિચાર્ડ બકમિન્સ્ટર
ફુલર, રિચાર્ડ બકમિન્સ્ટર (જ. 1895, મિલ્ટન, મૅસેચૂસેટ્સ; અ. 1983) : નામી શોધક, ડિઝાઇનકાર, કવિ અને તત્વજ્ઞાની. તેમણે હાર્વર્ડમાં અભ્યાસ કર્યો. પછી 1917થી ’19 દરમિયાન અમેરિકાના નૌકાદળમાં કામ કર્યું. 1927માં ‘ડાઇમૅક્સિયન હાઉસ’ (ડાઇનૅમિક ઍન્ડ મૅક્સિમમ એફિશિયન્સી) નામનું ઉપકરણ વિકસાવ્યું. 1929માં ‘ડાઇમૅક્સિયન સ્ટ્રીમલાઇન્ડ ઑમ્નિડિરેક્શનલ’ એ નામની કાર વિશે પણ તેમણે સંશોધન કર્યું…
વધુ વાંચો >