ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
ફૅરબૅન્ક્સ, ડગ્લાસ
ફૅરબૅન્ક્સ, ડગ્લાસ (જ. 23 મે 1883, ડેનવર, કોલોરાડો; અ. 1939) : અમેરિકન મૂક ચલચિત્રોના અભિનેતા. પિતા ખ્યાતનામ યહૂદી વકીલ, માતા નર્તકી. મૂળ નામ : ડગ્લાસ એલ્ટન ઉલ્માન. પાંચ વર્ષનો હતો ત્યારે માતા-પિતા છૂટાં પડ્યાં. માતાએ ઉછેર કર્યો અને માતાએ પોતાના પ્રથમ પતિની અટક ફૅરબૅન્ક્સ અપનાવતાં તેમના નામ સાથે ફૅરબૅન્ક્સ અટક…
વધુ વાંચો >ફેરલ કોષ
ફેરલ કોષ (Ferrel cell) : વાતાવરણમાં સરેરાશ પવન-પરિવહન દર્શાવતો કોષ. વાતાવરણ-વિજ્ઞાનના અભ્યાસના પ્રારંભિક દિવસોમાં પૃથ્વી ઉપરના વાતાવરણની સરેરાશ (કોઈ એક રેખાંશ માટે તમામ અક્ષાંશ ઉપર લીધેલ સરેરાશ) પરિવહન-વર્તણૂક સમજાવવા માટે ત્રિકોષીય સિદ્ધાંતનું સૂચન કરવામાં આવેલ. ફેરલ કોષ 30થી 60 અંશ અક્ષાંશ વચ્ચેના પરિવહનને અનુરૂપ હોય છે. આ સિદ્ધાંત ફેરલે 1856માં…
વધુ વાંચો >ફેરી ક્વીન, ધ (1590)
ફેરી ક્વીન, ધ (1590) : અંગ્રેજ કવિ એડમન્ડ સ્પેન્સર(1552 ? – 1599)-રચિત સુદીર્ઘ રૂપકકાવ્ય. પ્રથમ 3 સર્ગ 1590માં, દ્વિતીય આવૃત્તિના 1થી 6 સર્ગ 1596માં અને 1થી 8 સર્ગની સમગ્ર આવૃત્તિ 1609માં પ્રસિદ્ધ થઈ. પ્રથમ આવૃત્તિમાં પોતાના મિત્ર સર વૉલ્ટર રાલેને ઉદ્દેશીને લખાયેલા પત્રમાં સંપૂર્ણ કાવ્ય 12 સર્ગોમાં રચાનાર છે તેવો…
વધુ વાંચો >ફેરેન્સ, ક્રાઉઝ
ફેરેન્સ, ક્રાઉઝ (Krausz, Ferenc) (જ. 17 મે 1962, મોર, હંગેરિયન પીપલ્સ રિપબ્લિક) : પદાર્થ(દ્રવ્ય)માં ઇલેક્ટ્રૉનની ગતિક્રિયાના અભ્યાસ માટે પ્રાયોગિક રીતે પ્રકાશનાં ઍટોસેકન્ડ કંપનો ઉત્પન્ન કરવા માટે 2023નો ભૌતિકશાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર પિયર ઍગોસ્ટિની અને આન લુઈલિયે સાથે સંયુક્ત રીતે પ્રાપ્ત થયો હતો. ફેરેન્સ ક્રાઉઝે બુડાપેસ્ટની ઍટવૉસ લોરેન્ડ…
વધુ વાંચો >ફેરો
ફેરો : ઇજિપ્તના પ્રાચીન રાજા માટે વપરાતો શબ્દ. ઇજિપ્તની ભાષામાં તેનો અર્થ ‘રાજમહેલ’ થાય છે. ઇજિપ્તના અઢારમા રાજવંશથી એટલે કે ઈ. પૂ. 1554થી ત્યાંનો રાજા ‘ફેરો’ કહેવાતો અને બાવીસમા રાજવંશથી એટલે ઈ. પૂ. 954થી તે માનદર્શક ખિતાબ તરીકે વપરાવા લાગ્યો. ઓલ્ડ ટેસ્ટામેન્ટના લેખકોએ ઇજિપ્તના રાજાના ખિતાબ તરીકે ‘ફેરો’ શબ્દનો ઉપયોગ…
વધુ વાંચો >ફેરોમોન (pheromone)
ફેરોમોન (pheromone) : એક જ જાતિ(species)ના એક સભ્ય દ્વારા બીજા સભ્ય તરફ માહિતી મોકલવા માટે આણ્વિક સંદેશવાહક (molecular messanger) તરીકે કાર્ય કરતા કાર્બનિક પદાર્થોનો સમૂહ. ફેરોમોન શબ્દ ગ્રીક pherein એટલે લઈ જવું અને hormon એટલે ઉત્તેજિત કરવું એમ બે શબ્દો પરથી આવ્યો છે. તેઓ લૈંગિક આકર્ષકો (sex-attractant) તરીકે પણ કાર્ય…
વધુ વાંચો >ફેરોસીન (Ferrocene)
ફેરોસીન (Ferrocene) : ડાઇસાઇક્લોપેન્ટાડાઇનાઇલ આયર્ન (C5H5)2Fe નામના રાસાયણિક સંયોજનનું સામાન્ય નામ. તે કેસરી રંગનો સ્ફટિકમય ગ.બિં. 174° સે.વાળો ઘન પદાર્થ છે. તે પાણીમાં અદ્રાવ્ય પણ બેન્ઝિન, ઇથર અને આલ્કોહૉલમાં દ્રાવ્ય છે. તેમાં આયર્નનું પ્રમાણ 29.4 %થી 30.6 % હોય છે. આ સંયોજનનું 100° સે.એ ઊર્ધ્વીકરણ થાય છે તથા તે પ્રતિચુંબકીય…
વધુ વાંચો >ફેલોપિયસ, ગેબ્રિયલ
ફેલોપિયસ, ગેબ્રિયલ (જ. 1523, મોડેના; અ. 1562, પાદુઆ) : સોળમી સદીના ઇટાલીના એક અત્યંત જાણીતા શરીર રચનાશાસ્ત્રના વિદ્વાન (anatomist). તેમણે કારકિર્દીની શરૂઆત મોડેનાના ખ્રિસ્તી ધર્માધિકારી (canon of cathedral) તરીકે કરી. ત્યારબાદ ફેરારા વિશ્વવિદ્યાલયમાં તેમણે વિદ્યાર્થી તરીકે પ્રવેશ મેળવ્યો અને સમય જતાં ત્યાં શરીરરચનાશાસ્ત્રના શિક્ષક તરીકે નિમાયા. ત્યારબાદ પીસા (1548–51) અને…
વધુ વાંચો >ફેલ્સાઇટ (felsite)
ફેલ્સાઇટ (felsite) : અગ્નિકૃત ખડકનો એક પ્રકાર. તે સૂક્ષ્મ-સમદાણાદાર દ્રવ્યથી બનેલો ઍસિડિક કે વચગાળાના ખનિજબંધારણવાળો હોય છે. ખનિજબંધારણ મુખ્યત્વે ફેલ્સિક ખનિજોથી બનેલું હોય છે. તે ઉપરાંત ક્વાર્ટ્ઝ અને પૉટાશ ફેલ્સ્પારનાં જૂથ પણ હોય છે. તેમાં મહાસ્ફટિકો હોય કે ન પણ હોય; જો હોય તો સૂક્ષ્મ સ્ફટિકમય દ્રવ્યથી જડાયેલા હોય છે,…
વધુ વાંચો >પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >