Philosophy

વિલિયમ ઑવ્ ઑખામ (જ. 1285; અ. 1349) : આધુનિક જ્ઞાનમીમાંસાના સ્થાપક બ્રિટિશ તત્વજ્ઞ. ઇંગ્લૅન્ડના ઑખામ ગામના વતની વિલિયમને ઑખામના વિલિયમ કે ‘વિલિયમ ઑખામ’ તરીકે કે ‘ઑખામ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વિલિયમ ઑખામ ઇટાલીના અસીસીના સંત ફ્રાન્સિસ(1182-1226)ના ફ્રાન્સિસ્કન ખ્રિસ્તી સંપ્રદાય(order)ના સભ્ય હતા. તેમણે સંતોની અત્યંત ગરીબી અંગેનો જે આદર્શ સ્વીકાર્યો હતો…

વીર : કૌલ સાધનામાં પ્રયત્નપૂર્વક મોહ કે માયાના પાશને છેદી નાખનાર સાધક. કૌલ સાધનામાં ત્રણ પ્રકારના સાધક અથવા અધિકારી ગણાય છે : દિવ્ય, વીર અને પશુ. ‘વીર’ મધ્યમ કોટિના અધિકારી છે. આત્મા અને પરમાત્મા અથવા જીવ અને બ્રહ્મના અદ્વૈતનો આછો આભાસ મેળવીને સાધના માર્ગમાં ઉત્સાહપૂર્વક મોહ-માયાના પાશને છેદી નાખનાર સાધકને…

વ્યક્તિવાદ : વ્યક્તિને કેન્દ્રમાં રાખી, વ્યક્તિ જ સ્વયમેવ ધ્યેય છે અને વ્યક્તિમાત્રની સ્વતંત્રતા એ સર્વોપરી મૂલ્ય છે, એવી માન્યતા ધરાવતી સામાજિક-રાજકીય તત્વચિંતનની શાખા અથવા વિચારધારા. સામાજિક જૂથ અથવા કોઈ પણ સામૂહિકતા કુટુંબ કબીલા ટોળી, જ્ઞાતિ જાતિ, વર્ગ, ગામ, પ્રદેશ, દેશ, રાષ્ટ્ર કે રાજ્ય એ સૌથી ઉપર વ્યક્તિ છે અને એ…

વ્યવહારવાદ : તત્વચિંતનની એક મહત્વની પદ્ધતિ તેમજ સતતત્વ ક્રિયાશીલ છે એમ રજૂ કરતી તેની શાખા. જેમ અનુરૂપતા, સંવાદિતા, સુસંગતતા, અ-વિરોધ એ સત્યના માપદંડ છે તેમ વ્યવહારવાદ એ સત્યનો માપદંડ છે. અંગ્રેજીમાં  પ્રયોજાતો ‘પ્રૅગ્મા’ એ ગ્રીક શબ્દ છે, જેનો અર્થ કાર્ય છે. તેને વ્યવહાર-પ્રયોજિત કાર્ય પણ કહેવામાં આવે છે. આ શબ્દ…

શુદ્ધાદ્વૈતવાદ : શ્રી વલ્લભાચાર્યજીએ સ્થાપેલો તત્વજ્ઞાનનો એક સિદ્ધાંત. પ્રાચીન ભારતના ઋષિ-મુનિઓએ પોતાને લાધેલા તત્વના જ્ઞાનને વેદના અંતભાગમાં આવેલાં ઉપનિષદોમાં થયેલું તત્વચિંતન શ્રુતિપ્રસ્થાન નામે ઓળખાય છે. ઉપનિષદોમાં રહેલા તત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોને સંક્ષેપમાં બાદરાયણે બ્રહ્મસૂત્રોમાં ગૂંથ્યા. આ સૂત્રોમાં નિહિત વિચારોને સારરૂપે શ્રીમદભગવદ્ગીતામાં સંગૃહીત કર્યા છે. સ્મૃતિ પ્રસ્થાનમાં ભગવદગીતા ઉપરાંત પુરાણોને પણ સમાવાયાં છે.…

શૂન્યવાદ : બધી ધારણઓમાં વિરોધી ધર્મોની ઉપસ્થિતિ છે, આથી બધું શૂન્ય છે એવો મતવાદ. મહાયાન બૌદ્ધ સંપ્રદાય માધ્યમિક (શૂન્યવાદી) અને વિજ્ઞાનવાદ (યોગાચાર) એવી બે શાખાઓમાં વિભાજિત છે. એમાં શૂન્યવાદના પ્રબળ પ્રતિપાદક આચાર્ય નાગાર્જુન ઈ. સ.ની બીજી સદીમાં થઈ ગયા. નાગાર્જુને ‘માધ્યમિકશાસ્ત્ર’ની રચના કરી, તેના દ્વારા શૂન્યવાદને દાર્શનિક ક્ષેત્રે પ્રતિષ્ઠિત કર્યો.…