વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે
આર્કિયન રચના
આર્કિયન રચના (Archaean System) : ભૂસ્તરીય કાળગણનાક્રમમાં સૌથી નીચે રહેલી પ્રી-કૅમ્બ્રિયન રચનાઓ પૈકીની પ્રાચીનતમ રચના. પૂર્વ-કૅમ્બ્રિયન કાળગાળાની દુનિયાભરની જૂનામાં જૂની તમામ ખડકરચનાઓ માટે આર્કિયન શબ્દપ્રયોગ પ્રયોજાયેલો છે. ભૂસ્તરીય કાળગણના માટેની ભૌતિક કાળમાપનપદ્ધતિઓ જેમ જેમ અખત્યાર કરાતી રહી છે, તેમ તેમ આ શબ્દપ્રયોગની અર્થ-ઉપયોગિતા પણ બદલાતી રહી છે.‘આર્કિયન’ને બદલે અગ્રગણ્ય નિષ્ણાતો…
વધુ વાંચો >આર્યસમૂહ
આર્યસમૂહ (Aryan Group) : ભારતીય સ્તરવિદ્યા(stratigr-aphy)માં ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસથી મધ્ય ઇયોસીન સુધીના કાળગાળા દરમિયાન નિક્ષેપક્રિયા પામેલી સંખ્યાબંધ સ્તરરચનાશ્રેણીઓના સળંગ ખડકસમૂહ માટે ઉપયોગમાં લેવાતો શબ્દપ્રયોગ. ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસ-પર્મિયન કાળગાળો એ ભારતના બાહ્ય દ્વીપકલ્પીય વિસ્તારો માટે કાર્બોપર્મિયન અથવા હર્સિનિયન નામે જાણીતી મહાન ભૂસંચલનક્રિયાઓની પરંપરાની ઊથલપાથલનો કાળ હતો. જુદા જુદા વિસ્તારોમાં નિક્ષેપવિરામ (break) પડવાને કારણે…
વધુ વાંચો >આલ્કલી (અગ્નિકૃત) ખડકો
આલ્કલી (અગ્નિકૃત) ખડકો [alkaline (igneous) rocks] : આલ્કલીનું બંધારણ ધરાવતા અગ્નિકૃત ખડકો. આ શબ્દપ્રયોગ નીચેના વિવિધ અર્થવિસ્તાર કે અર્થઘટનમાં થાય છે 1. સરેરાશ આલ્કલી (K2O + Na2O) પ્રમાણ કરતાં વધુ પ્રમાણ ધરાવતા કુળમાં મળતા ખડકો. 2. ફેલ્સ્પેથૉઇડ અથવા એક્માઇટ જેવાં અતૃપ્ત ખનિજો ધરાવતા ખડકો, જેમાં આલ્કલીનું સિલિકા સાથેનું અણુપ્રમાણ વધુ…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિકેટ્રિક્સ
ઇન્ડિકેટ્રિક્સ (Indicatrix) : ખનિજ સ્ફટિકના વક્રીભવનાંકનો ત્રિજ્યા તરીકે ઉપયોગ કરીને એક બિન્દુની આસપાસ રચવામાં આવતી આકૃતિ. કેટલીક વખતે ખનિજ સ્ફટિકોનાં પ્રકાશીય લક્ષણો ઇન્ડિકેટ્રિક્સ (ઇન્ડેક્સ ઇલિપ્સોઇડ) તરીકે ઓળખાતી આકૃતિઓ દ્વારા દર્શાવવાં વધુ અનુકૂળ પડે છે. દ્વિવક્રીભવનનો ગુણ ધરાવતાં વિષમદર્શી (anisotropic) ખનિજો માટે એકાક્ષી તેમજ દ્વિઅક્ષી એ પ્રમાણેની બે પ્રકારની ઇન્ડિકેટ્રિક્સ આકૃતિઓ…
વધુ વાંચો >ઇન્ડોબ્રહ્મ નદી
ઇન્ડોબ્રહ્મ નદી (શિવાલિક નદી) : સિંધુ, ગંગા અને બ્રહ્મપુત્રની પ્રાચીન માતૃનદી. તૃતીય ભૂસ્તરયુગ(Tertiary Period)ના અંતિમ ચરણથી માંડીને આજ સુધીમાં ઉત્તર ભારતની મુખ્ય જળપરિવાહરચનામાં ઘણા અને મોટા પાયા પરના ફેરફારો થયેલા છે. આ ફેરફારોએ ઉત્તર ભારતની નદીઓનાં વહેણોને વિપરીત કરી મૂક્યાં છે. આસામથી કુમાઉં અને પંજાબ થઈને સિંધ સુધીનો હિમાલયનો તળેટી…
વધુ વાંચો >ઈડર ગ્રૅનાઇટ
ઈડર ગ્રૅનાઇટ (Idar Granite) : ગુજરાત રાજ્યની ઈશાન સરહદે આવેલા સાબરકાંઠા જિલ્લાના ઈડરની આજુબાજુના કેટલાયે ચોરસ કિલોમીટરમાં પથરાયેલી ટેકરીઓ ‘ગ્રૅનાઇટ’ નામના અંત:કૃત પ્રકારના અગ્નિકૃત ખડકની બનેલી છે. ઈડરમાં અને તેની આસપાસના કેટલાક વિસ્તારોમાં સર્વસામાન્યપણે આ જ પ્રકારનો ખડક મળી આવતો હોવાથી ‘ઈડર ગ્રૅનાઇટ’ એવું નામ તેને આપવામાં આવેલું છે. ઈડર…
વધુ વાંચો >ઉગ્ર વળાંક (syntaxis)
ઉગ્ર વળાંક (syntaxis) : પર્વતમાળાઓનું કોઈ એક સ્થળે કેન્દ્રીકરણ થવું તે. કોઈ એક ઉપસ્થિતિવાળી પર્વતમાળા એકાએક વળાંક લઈ અન્ય ઉપસ્થિતિનું વલણ ધરાવે એવા લઘુકોણીય રચનાત્મક વળાંકને ઉગ્ર વળાંક કહી શકાય. હિમાલયમાં આ પ્રકારના ઉગ્ર વળાંક તેના વાયવ્ય અને ઈશાનમાં વિશિષ્ટપણે તૈયાર થયેલા જોવા મળે છે. હિમાલય ગિરિમાળાની ઉપસ્થિતિ (trend-line) સામાન્યપણે…
વધુ વાંચો >ઉચ્ચ સપાટ પ્રદેશ (plateau)
ઉચ્ચ સપાટ પ્રદેશ (plateau) : આજુબાજુના ભૂમિવિસ્તારની અપેક્ષાએ વધુ ઊંચાઈવાળા, વધુ પહોળાઈવાળા તેમજ સપાટ શિરોભાગવાળા ભૂમિઆકારનો એક પ્રકાર. ઉચ્ચ સપાટ પ્રદેશ તેના શિરોભાગમાં સમતલ તેમજ મેજઆકારના હોય છે અને તે સમુદ્રસપાટીથી 165 મીટર કે તેથી વધુ ઊંચાઈ ધરાવતા હોય છે. ઉચ્ચ સપાટ પ્રદેશનો ઢોળાવ આજુબાજુના વિસ્તારની સરખામણીમાં વધુ હોય છે.…
વધુ વાંચો >ઉત્ક્ષેપ (upheaval)
ઉત્ક્ષેપ (upheaval) : પૃથ્વીના પોપડાનો કોઈ ભાગ આજુબાજુના વિસ્તાર કરતાં ઊંચે ઊંચકાઈ આવે તેવી પ્રક્રિયા. પૃથ્વીની સપાટી ઉપર વિવિધ પ્રાકૃતિક બળોનાં વિનાશાત્મક તેમજ રચનાત્મક કાર્યો સતત ચાલ્યાં કરે છે. આ ફેરફારોને કારણે એક પ્રકારનું અસંતુલન પેદા થાય છે. આને નિવારવા માટે ઊર્ધ્વ, ક્ષિતિજ-સમાંતર કે ત્રાંસી દિશામાં ભૂસંચલનની ક્રિયાઓ થાય છે.…
વધુ વાંચો >