સંગીતકલા

તાનસેન (જ. 1532, બેહટ, ગ્વાલિયર; અ. 1585, દિલ્હી) : ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના ક્ષેત્રે ચિરકાલીન ખ્યાતિ ધરાવતા ગાયક કલાકાર તથા સર્જક. પિતાનું નામ મકરંદ કે મુકુન્દરામ પાંડે. તેમનાં સંતાનોમાં તાનસેન એકમાત્ર જીવિત સંતાન. તેઓ સંગીતમાં રસ લેતા અને હરિકીર્તન કરતા. તેઓ ગ્વાલિયરના મહારાજા રામનિરંજનના દરબારી હતા. તાનસેનનું મૂળ નામ રામતનુ…

તાલ : નિશ્ચિત સમયાંતરે બંધાતી તબલા અને પખવાજના બોલની રચના. તે શાસ્ત્રીય સંગીત – ગીત, વાદ્ય અને નૃત્ય – નું એક અવિભાજ્ય અંગ છે. શાસ્ત્રીય સંગીતની રજૂઆત તાલમાં જ થાય છે. તાલ શાસ્ત્રીય સંગીતમાં સમયનો માપદંડ છે. ચર્મવાદ્ય સાથે તેનો સંબંધ છે. માત્રા એ તાલનો અલ્પતમ ઘટક છે. એક અને…

તિલવાડા : સોળ માત્રાનો તબલા પર વાગતો તાલ. તેના બોલ, માત્રા, વિભાગો તથા ભરી–તાળી/ખાલીની વ્યવસ્થા આ પ્રમાણે છે (બંને વિકલ્પો આપ્યા છે) : ભરી/ખાલીના વજનને કારણે તિલવાડા પૂર્ણ તાલ માનવામાં આવે છે. હ્રષિકેશ પાઠક

ત્રિતાલ : ભારતીય સંગીત અંતર્ગતનો તાલ. તે 16 માત્રાનો છે. તેમાં ચાર ચાર માત્રાના ચાર વિભાગો આવે છે. તાલના બોલ તથા માત્રાસમૂહોની વહેંચણી નીચે પ્રમાણે હોય છે. પ્રચારમાંના બે પ્રકારના બોલ નીચે મુજબ છે : શાસ્ત્રીય સંગીતની ઘણી બંદિશો ત્રિતાલમાં બદ્ધ છે. આ તાલ વિલંબિત, મધ્ય અને દ્રુત – આમ…

થાટ : જેમાંથી રાગ ઉત્પન્ન થાય છે તેવી સાત સ્વરોની ક્રમબદ્ધ રચના. થાટને મેલ (કેટલાક સંસ્થિતિ) પણ કહે છે. કેટલાક ઠાઠ પણ કહે છે. નાદમાંથી શ્રુતિ, શ્રુતિમાંથી સ્વર, સ્વરમાંથી સપ્તક, સપ્તકમાંથી થાટ અને થાટમાંથી રાગ, આ પ્રમાણે ભારતીય સંગીતનો ક્રમબદ્ધ વિકાસ મનાય છે. થાટરચનાના નિયમો : (1) થાટમાં સાત સ્વરો…