ઉદ્યોગ વ્યાપાર અને વ્યવસ્થાપન

વેપારી મહાજન : પારસ્પરિક સહાય અને સંરક્ષણ માટે એક જ પ્રકારના ધંધા અથવા વ્યવસાયમાં સંકળાયેલા પ્રતિષ્ઠિત માનવોનું સંગઠન. ભારતીય સમાજવ્યવસ્થામાં વર્ણો અને જ્ઞાતિનું પ્રાધાન્ય હતું. હજુ પણ આ બંનેનું અસ્તિત્વ જળવાઈ રહ્યું છે. પરંતુ વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં આ બંને ખૂબ પ્રભાવક હતાં. પ્રત્યેક વર્ણમાં (શૂદ્ર સિવાય) અને જ્ઞાતિમાં મહાજનો ઊભરી…

વૅરહાઉસ વૉરન્ટ (ગોદામ–સમર્થનપત્ર) : જાહેર ગોદામમાં માલ અનામત રાખવા માટે સોંપ્યો છે તેનું સમર્થન કરતો ગોદામ-અધિકારીએ આપેલો પત્ર. વિદેશથી આયાત કરેલો માલ જહાજમાંથી ઉતાર્યા પછી બંદરની અંદર અથવા બંદરની નજીકમાં જાહેર ગોદામમાં સંગૃહીત કરવામાં આવે છે. આ માલ વેચાય અથવા ઉપયોગમાં લેવાય ત્યાં સુધી ગોદામમાં રાખવામાં આવે છે. તેવી રીતે…

વૈજ્ઞાનિક સંચાલન : કોઈ પણ કાર્યના સમયબદ્ધ સંચાલનના અભ્યાસ અને તેને આધારે તેના સૂક્ષ્મ વિભાગીકરણ દ્વારા ન્યૂનતમ સમયમાં તેને પૂરી ક્ષમતાથી સિદ્ધ કરવાની તર્કબદ્ધ પદ્ધતિ. ઉત્પાદનક્ષમતામાં વૃદ્ધિ કરવા ફ્રેડરિક ડબ્લ્યૂ. ટેઇલરે 1893માં વૈજ્ઞાનિક સંચાલનપદ્ધતિ વિકસાવી હતી. તેમણે બૉલબેરિંગ બનાવતી સીમોન્ડ્ઝ રોલિંગ મશીન કંપનીમાં તે અમલમાં મૂકી કંપનીનાં ઉત્પાદન, ગુણવત્તા તેમજ…

વ્યવસ્થાગત રચના : ઔદ્યોગિક એકમમાં સંચાલકે નીમેલા અધિકારીઓ, મદદનીશો અને તજ્જ્ઞો ઉત્પાદનકાર્ય યોજનાબદ્ધ અને સમયસર કરે તેવી વ્યવસ્થા કરવા માટે સંચાલકે ગઠિત કરેલાં જુદા જુદા પ્રકારનાં માળખાં. ઔદ્યોગિક એકમનું સંચાલન અનેક પ્રવૃત્તિઓથી સંકળાયેલું હોય છે, તેથી ટોચનો સંચાલક એકલા હાથે બધાં કાર્યો કરી શકે નહિ અને અન્ય વ્યક્તિઓની મદદ લેવાનું…

વ્યવસ્થાતંત્ર : ઉદ્યોગમાં ઉત્પાદનના કાર્યને ઓળખીને તથા તેનું ઉપકાર્યોમાં વિભાજન કરીને જવાબદાર અધિકારીઓ તથા તેમના હાથ નીચેના કર્મચારીઓની મદદથી પ્રત્યેક ઉપકાર્ય અસરકારક રીતે અને સંપૂર્ણ કાર્ય લઘુતમ ખર્ચે કરાવી શકાય તેવા સત્તા-સંબંધોની સ્થાપના. ઔદ્યોગિક એકમોમાં તૈયાર માલનું ઉત્પાદન પ્રબંધ-પ્રથાના વ્યવસ્થાતંત્રની મદદથી કરવામાં આવે છે. આ પ્રથા મુજબ ઉત્પાદનના અંતિમ એકમનું…

વ્યવસ્થા–વિશ્લેષણ : ઔદ્યોગિક એકમમાં વ્યવસ્થાતંત્રની મદદથી થયેલા ઉત્પાદન/ઉત્પાદિત કાર્યને લક્ષમાં રાખીને વ્યવસ્થાતંત્રની કાર્યદક્ષતા અને અસરકારકતાનું કાર્યસિદ્ધિના સંદર્ભમાં પૃથક્કરણ કરવાની પદ્ધતિ. સંચાલકે અધિકારીઓ પાસેથી રાખેલી કાર્યની અપેક્ષા અને તેમણે કરેલા ખરેખરા કાર્યની સરખામણી કરીને ઔદ્યોગિક એકમની કાર્યસિદ્ધિની મુલવણી સમયાંતરે કરવામાં આવે છે. જો અધિકારીઓ સારી રીતે કામ ન કરે તો કાર્યસિદ્ધિ…

વ્યાપારવાદ : મધ્યયુગમાં મહત્તમ નિર્યાત અને ન્યૂનતમ આયાત દ્વારા સોના જેવી બહુમૂલ્ય ધાતુઓનો સંગ્રહ કરી રાષ્ટ્રને સમૃદ્ધિ બક્ષવા યુરોપના દેશોએ અપનાવેલી વિચારસરણી. સોળથી ઓગણીસમી (1501થી 1900) સદીઓના સમયમાં સામંતશાહી યુગમાં રાજા, સામંતો, મહાજનો, ખેતમજૂરો તથા પ્રજા સ્થાનિક આત્મનિર્ભરતાથી જીવન ગુજારતાં હતાં. સ્થાનિક કૃષિ ઉત્પાદનો – કપાસ અને તમાકુ જેવા રોકડિયા…