૮.૨૨

ડૉલ્સ હાઉસથી ઢોલામારૂ

ડૉલ્સ હાઉસ

ડૉલ્સ હાઉસ : નૉર્વેના નાટ્યકાર ઇબ્સન(1828–1906)-રચિત નાટક. પ્રથમ વાર ભજવાયું ત્યારથી જ તેમાંના નારીમુક્તિના સામાજિક વિષયને કારણે તેને મહદંશે આવકાર સાંપડ્યો હતો; પરંતુ ઇબ્સન માટે તેમજ આધુનિક પ્રેક્ષકવર્ગને મન તો માનવ-માનવ વચ્ચેના વિશાળ સંબંધો માટેની યથાર્થ ભૂમિકા વિશે નાટકમાં વ્યક્ત થયેલી ચિંતા મહત્વની બની રહી. નૉરા હેલ્મરને પોતાના પતિને ત્યજી…

વધુ વાંચો >

ડોવરની સામુદ્રધુની

ડોવરની સામુદ્રધુની : ઇંગ્લૅન્ડ અને ફ્રાંસને જુદાં પાડતો અને ઇંગ્લિશ ખાડીને જોડતો સાંકડો દરિયાઈ પ્રવેશમાર્ગ. ભૌગોલિક સ્થાન : 51° ઉ. અ. અને 01° 30´ પૂ. રે.. ‘ડોવર’ શબ્દનો અર્થ પાણી અથવા તો ઝરણું થાય છે. આ સામુદ્રધુની 30થી 40 કિમી. પહોળી અને 35થી 55 મીટર ઊંડાઈવાળી છે. વીતેલા ઐતિહાસિકકાળ (ઈ.…

વધુ વાંચો >

ડૉસ, કદરુન્ડલિગે સીતારામ ગુરુરાજ

ડૉસ, કદરુન્ડલિગે સીતારામ ગુરુરાજ [જ. 10 ઑગસ્ટ 1906, નાગમંગલા (કર્ણાટક); અ. 18 ઑક્ટોબર 1989] : ભારતના ભૌતિક રસાયણવિજ્ઞાની. મૈસૂર અને બૅંગાલુરુમાં શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિ સાથે શિક્ષણ મેળવી, સેન્ટ્રલ કૉલેજ, બૅંગાલુરુમાં અધ્યાપક/સહાયક – પ્રાધ્યાપક (1928–43); નૅશનલ શુગર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, કાનપુર ખાતે રસાયણશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક અને કાર્યકારી નિયામક (1943–57); સેન્ટ્રલ ઇલેક્ટ્રૉકેમિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, કરાઈકુડીના મદદનીશ…

વધુ વાંચો >

ડૉસ પૅસૉસ, જૉન

ડૉસ પૅસૉસ, જૉન (જ. 14 જાન્યુઆરી 1896, શિકાગો; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 1970 બાલ્ટિમોર, મેરીલૅન્ડ) : અમેરિકન નવલકથાકાર.  પોર્ટુગીઝ ઇમિગ્રન્ટ પિતા અને ક્વેકર (પ્યુરિટન) માતાનું સંતાન. 1916માં હાર્વડ યુનિવર્સિટીની સ્નાતકની ડિગ્રી મેળવીને પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં યુરોપમાં  લશ્કરી તબીબી સેવામાં જોડાયા. એ યુદ્ધની અસર એમની  પહેલી નવલકથા ‘વન મૅન્સ ઇનિશિયેશન’ (1920) પર તેમજ…

વધુ વાંચો >

ડોસા, આણંદજી જમનાદાસ

ડોસા, આણંદજી જમનાદાસ (જ. 15 સપ્ટેમ્બર 1916, મુંબઈ; અ. 22 સપ્ટેમ્બર 2014, અમેરિકા) : ક્રિકેટની માહિતીના સંગ્રાહક અને ઉત્તમ આંકડાશાસ્ત્રી. મુંબઈની ન્યૂ ઇરા સ્કૂલ અને વિલ્સન કૉલેજમાં અભ્યાસ  કરતી વખતે ઓલ રાઉન્ડર તરીકે પ્રારંભિક બૅટ્સમૅન, મધ્યમ ગતિના ગોલંદાજ અને ચપળ ક્ષેત્રરક્ષક તરીકે કામગીરી બજાવી શ્રેષ્ઠ યુવા બૅટ્સમૅનનો ચંદ્રક મેળવ્યો હતો.…

વધુ વાંચો >

ડોસા, પ્રાગજી જમનાદાસ ‘પરિમલ’

ડોસા, પ્રાગજી જમનાદાસ ‘પરિમલ’ (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1908, મુંબઈ; અ. 2 ઑગસ્ટ 1997, મુંબઈ) : ગુજરાતી નાટ્યકાર. 1928માં મુંબઈની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં ઇન્ટર આર્ટ્સની પરીક્ષામાં પાસ થયા પછી રૂનો વ્યવસાય. મેસર્સ ગોકળદાસ ડોસાની કંપનીમાં ભાગીદાર બનેલા. વિદર્ભમાં જિનિંગ પ્રેસિંગનાં કારખાનાં નાંખેલાં. તેમણે શાસ્ત્રીય સંગીતનું જ્ઞાન પંડિત ઓમકારનાથ પાસે મેળવ્યું. તેમના…

વધુ વાંચો >

ડોળ–ડોળી

ડોળ–ડોળી : મહુડાના વૃક્ષનું બીજ, મહુડો દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ છે, જેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Madhuca indica J.F. Gmel. છે. મહુડાના માંસલ ફળની અંદર એક અથવા કોઈક વખત બે બીજ હોય છે. મહુડાનું વૃક્ષ 8થી 10 વર્ષનું થાય એટલે ફળ આપવાનું શરૂ કરે છે અને 60 વર્ષ સુધી ફળો…

વધુ વાંચો >

ડોંગરે, રામચંદ્ર

ડોંગરે, રામચંદ્ર (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1926, ઇંદોર; અ. 8 નવેમ્બર 1990, નડિયાદ) : ભારતના સંત કથાકાર. પિતા કેશવદેવ ડોંગરે, માતાનું નામ કમલાતાઈ. જન્મસમયે સંતત્વનાં લક્ષણો પ્રગટ થયાં હોઈ જન્મનો આનંદ મોસાળપક્ષે ધામધૂમથી ઊજવ્યો હતો. આ પછી ડોંગરે પરિવાર વડોદરા આવી લક્ષ્મણ મહારાજના મઠમાં રહી કર્મકાંડી અને ધર્મપરાયણ જીવન વ્યતીત કરવા…

વધુ વાંચો >

ડ્યુટેરિયમ

ડ્યુટેરિયમ : હાઇડ્રોજન તત્વનો એક સમસ્થાનિક. સંજ્ઞા 2H અથવા D પરમાણુઆંક 1, પરમાણુભાર 2.014102. તે ભારે હાઇડ્રોજન પણ કહેવાય છે. નાભિકીય (કેન્દ્રકીય, nuclear) સ્થાયિત્વ અને હાઇડ્રોજનના રાસાયણિક તથા ભૌતિક પરમાણુભાર વચ્ચેની વિસંગતતા લક્ષમાં લેતાં હાઇડ્રોજનનો પરમાણ્વિકદળ 2 ધરાવતો સ્થાયી સમસ્થાનિક હોવો જોઈએ તેવી આગાહી કરવામાં આવી હતી. આ સમસ્થાનિક શોધવાનો…

વધુ વાંચો >

ડ્યુટેરોમાઇસેટીસ

ડ્યુટેરોમાઇસેટીસ : ફૉર્મવર્ગ કે અપૂર્ણ ફૂગ (fungi imperfectii) તરીકે ઓળખાતી ફૂગનો એક સમૂહ. આ ફૂગના જીવનચક્રમાં લિંગી પ્રજનન કે તેની પૂર્ણ અવસ્થાનો અભાવ હોય છે. અલિંગી પ્રજનન મુખ્યત્વે  કણી બીજાણુ (conidia) દ્વારા થાય છે, જે ફૂગની પ્રજાતિ ઓળખવા માટે ઉપયોગી છે. ડ્યુટેરોમાઇસેટીસની આશરે 15,000 થી 20,000 જેટલી જાતિ નોંધાયેલી છે.…

વધુ વાંચો >

ડ્યુ ટોઇટ ઍલેક્ઝાન્ડર લોગી

Jan 22, 1997

ડ્યુ ટોઇટ ઍલેક્ઝાન્ડર લોગી (જ. 14 માર્ચ 1878; અ. 25 ફેબ્રુઆરી 1948) : જાણીતા આફ્રિકી ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. દક્ષિણ આફ્રિકાની ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય માહિતીને આવરી લેતું ‘ધ જિયોલૉજી ઑવ્ સાઉથ આફ્રિકા’ પુસ્તક (1926) તેમણે લખ્યું છે, જે તે વિસ્તાર માટે સંદર્ભગ્રંથરૂપ બની રહ્યું છે. ખંડીય પ્રવહન પર પણ તેમણે ઘણું કામ કર્યું છે. ‘ધ…

વધુ વાંચો >

ડ્યુના જીન-હેનરી

Jan 22, 1997

ડ્યુના જીન-હેનરી (જ. 8 મે 1828, જિનીવા; અ. 30 ઑક્ટોબર 1910, હેડન) : સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના માનવતાવાદી અગ્રણી, રેડક્રૉસ સંસ્થાના સંસ્થાપક અને 1901માં શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના પ્રથમ સહવિજેતા. તેમણે વિશ્વવ્યાપી સંસ્થા યંગમૅન્સ ક્રિશ્ચિયન ઍસોસિયેશન(YMCA)ની સ્થાપના કરી હતી. 24 જૂન, 1859માં ઉત્તર ઇટાલીમાં આવેલ સોલ્ફેરિનો ખાતેની લડાઈના તેઓ પ્રત્યક્ષ સાક્ષી હતા. આ…

વધુ વાંચો >

ડ્યુપ્યુટ, એ. જે.

Jan 22, 1997

ડ્યુપ્યુટ, એ. જે. (જ. 18 મે 1804, ફોસૅનો, પિડમૉન્ટ; અ. 5 સપ્ટેમ્બર 1866, પૅરિસ) : ફ્રેન્ચ સિવિલ ઇજનેર. અર્થશાસ્ત્રીય ર્દષ્ટિકોણથી જાહેર બાંધકામના ક્ષેત્રનું ખર્ચ-લાભ-વિશ્લેષણ (cost-benefit analysis) કરવાની પહેલ કરનાર. ફ્રાન્સના જાહેર બાંધકામ વિભાગમાં અધિકારી તરીકે ફરજ બજાવતાં આ ઇજનેરને તેની વ્યાવસાયિક જવાબદારીઓ દરમિયાન જાહેર બાંધકામ પર થતા ખર્ચ અને તેના…

વધુ વાંચો >

ડ્યુબોસ, રેને (જૂલ્સ)

Jan 22, 1997

ડ્યુબોસ, રેને (જૂલ્સ) (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1901, સેંટબ્રાઇસ, ફ્રાન્સ; અ. 20 ફેબ્રુઆરી 1982, ન્યૂયૉર્ક) : વીસમી સદીના એક પ્રખર સૂક્ષ્મજીવવિજ્ઞાની અને પર્યાવરણવાદી. જન્મે ફ્રેંચ, અમેરિકન નાગરિક. 1921માં, ડ્યુબોસ, પૅરિસની નૅશનલ એગ્રૉનૉમી સંસ્થામાં શિક્ષણ લઈને સ્નાતક બન્યા. 1927માં રુડ્ગર્સ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ તેઓ ન્યૂયૉર્કના, રૉકફેલર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મેડિકલ રિસર્ચમાં…

વધુ વાંચો >

ડ્યુરેઇન

Jan 22, 1997

ડ્યુરેઇન : કોલસાના થરોમાં નજરે પડતા પટ્ટાઓમાં રહેલું દ્રવ્ય. તે મુખ્યત્વે ઍક્સિનાઇટ અને ઇનર્ટાઇટથી બનેલું, રાખોડીથી કથ્થાઈ કે કાળા રંગવાળું, ખરબચડી સપાટીવાળું રાળ જેવા ઝાંખા ચટકાવાળું હોય છે. કોલસાના પ્રત્યેક ઘટકને મેસેરલ કહેવાય છે, જેના ત્રણ સમૂહો પાડવામાં આવ્યા છે – વિટ્રિનાઇટ, ઍક્સિનાઇટ અને ઇનર્ટાઇટ. આ ત્રણેના, તેમનાં દ્રવ્યનાં લક્ષણો…

વધુ વાંચો >

ડ્યુરેલ લૉરેન્સ (જ્યૉર્જ)

Jan 22, 1997

ડ્યુરેલ લૉરેન્સ (જ્યૉર્જ) (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 1912, જાલંધર, ભારત; અ. 7 નવેમ્બર, 1990, સોમીરેસ, ફ્રાન્સ) : સુપ્રસિદ્ધ અંગ્રેજ કવિ, નવલકથાકાર અને પ્રવાસલેખક. બાળપણ ભારતમાં દાર્જિલિંગમાં. તેમની 11 વર્ષની વયે માતાપિતાએ ઇંગ્લૅન્ડમાં સ્થળાંતર કર્યું. શિક્ષણ કૉલેજ ઑવ્ સેંટ જૉસેફ, દાર્જિલિંગ, અને પાછળથી કેન્ટરબરીની સેંટ એડમંડ અને કિંગ્ઝ શાળાઓમાં લીધું. યુવાન વયે…

વધુ વાંચો >

ડ્યુરૅલ્યુમિન

Jan 22, 1997

ડ્યુરૅલ્યુમિન : ઍલ્યુમિનિયમની કૉપર ધરાવતી મજબૂત, કઠણ અને હલકી મિશ્રધાતુ. તે એક ઘડતર પ્રકાર(wrought-type)ની અને ઉષ્મોપચાર માટે સાનુકૂળ મિશ્રધાતુ છે. ધાતુશાસ્ત્રીઓએ ઍલ્યુમિનિયમ(Al)ની મજબૂતી વધારવાનો પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે શરૂઆતમાં તેમણે સૌથી પહેલું તત્વ કૉપર (Cu) ઉમેરી Al-Cu પ્રકારની મિશ્રધાતુઓ બનાવી હતી પણ એ ધાતુઓની ક્ષારણ-અવરોધકતા (corrosion resistance) ઘણી નબળી હતી. 1910–11માં …

વધુ વાંચો >

ડ્યુલૉંગ અને પેટિટનો નિયમ

Jan 22, 1997

ડ્યુલૉંગ અને પેટિટનો નિયમ : ફ્રેન્ચ રસાયણશાસ્ત્રી પીરે લુઈ ડ્યુલૉંગ (Pierre-Louis Dulong) અને ફ્રેન્ચ ભૌતિકવિદ ઍલેક્સી-થેરે પેટિટ(Alexis-Therese Petit)એ 1819માં રજૂ કરેલો પારમાણ્વિક ઉષ્માધારિતા (heat capacity) અંગેનો નિયમ. આ નિયમ પ્રમાણે દરેક ઘન તત્વ માટે તેના પરમાણુભાર અને વિશિષ્ટ ઉષ્માધારિતાનો ગુણાકાર એક અચળ મૂલ્ય ધરાવે છે. તત્વના એક ગ્રામ-પરમાણુ (પરમાણુભાર ગ્રામમાં)…

વધુ વાંચો >

ડ્યૂઈ, જૉન

Jan 22, 1997

ડ્યૂઈ, જૉન (જ. 20 ઑક્ટોબર 1859, બર્લિંગ્ટન, વર્મોન્ટ, યુ.એસ.; અ. 1 જૂન 1952, ન્યૂયૉક સિટી, યુ.એસ.) : દાર્શનિક, ‘વ્યવહારવાદ’ આંદોલનના એક પ્રણેતા અને શિક્ષણશાસ્ત્રી. તે સામાન્ય આર્થિક સ્થિતિ ધરાવતા પિતા આર્કિબાલ્ડ અને ધાર્મિક રૂઢિઓ કરતાં નૈતિકતાના આગ્રહી માતા લ્યુસિનાનું ત્રીજું સંતાન હતા. તેઓ વર્મોન્ટ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા. સ્નાતક થયા પછી…

વધુ વાંચો >

ડ્યૂઈ, મેલ્વિલ

Jan 22, 1997

ડ્યૂઈ, મેલ્વિલ (જ. 10 ડિસેમ્બર 1851, ઍડમ્સ સેન્ટર, ન્યૂયૉર્ક; અ. 26 ડિસેમ્બર 1931, લેક પ્લૅસિડ, ફ્લૉરિડા) : ગ્રંથાલયો માટે દશાંશ વર્ગીકરણ પદ્ધતિના શોધક. ઍમહર્સ્ટ કૉલેજમાંથી 1874માં સ્નાતક થયા પછી ત્યાં 1874–1877 સુધી નાયબ ગ્રંથપાલ તરીકે કામ કર્યું. 1877માં બૉસ્ટન જઈ ગ્રંથાલયને લગતું માસિક ‘લાઇબ્રેરી જર્નલ’ શરૂ કરી તેનું તંત્રીપદ સંભાળ્યું.…

વધુ વાંચો >