૭.૧૩
ચેતાતંત્ર (માનવેતર)થી ચેરેન્કવ, પાવેલ એલેક્સિયેવિચ
ચેતાતંત્ર (માનવેતર)
ચેતાતંત્ર (માનવેતર) બહુકોષી પ્રાણીઓના શરીરમાં આવેલાં વિવિધ અંગોનાં કાર્યનાં નિયમન અને સમન્વય કરતું સ્વયં સંવેદનશીલ તંત્ર. આ સ્વયં સંવેદનશીલ તંત્રનું એકમ છે. ‘ચેતાકોષ’ અને સમગ્ર તંત્રને ચેતાતંત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. શરીરની અંદરના અને બહારના પર્યાવરણમાં થતા ફેરફારો ઉદ્દીપન (stimulus) રૂપે આ ચેતાતંત્રના કોષો ઝીલે છે અને પ્રત્યુત્તર રૂપે અનુરૂપ…
વધુ વાંચો >ચેતાપીડ, ત્રિશાખી (trigeminal neuralgia)
ચેતાપીડ, ત્રિશાખી (trigeminal neuralgia) : મગજમાંથી નીકળતી પાંચમી કર્પરી ચેતા(carnial nerve)ના ક્ષેત્રનો દુખાવો. પાંચમી કર્પરી ચેતાને 3 શાખાઓ છે અને તેથી તેને ત્રિશાખી ચેતા (trigeminal nerve) કહે છે. તેની ઉપલી શાખા કપાળના ભાગમાંની, વચલી શાખા ચહેરાના ઉપલા જડબાના ભાગમાંની તથા નીચલી શાખા ચહેરાના નીચલા જડબાના ભાગમાંની સંવેદનાઓનું વહન કરે છે.…
વધુ વાંચો >ચેતારોધ (nerve block)
ચેતારોધ (nerve block) : સ્થાનિક સંવેદનાઓ લઈ જતી ચેતામાં અથવા તેની આસપાસ દવાનું ઇન્જેક્શન આપીને દુખાવો મટાડવો તે. જે વિસ્તારમાં દુખાવો થતો હોય તેની સંવેદનાનું વહન કરતી ચેતા કે ચેતાઓના સમૂહને આ પદ્ધતિ દ્વારા નિષ્ક્રિય કરાય છે. કરોડરજ્જુની આસપાસ 3 આવરણો છે અને તેમને તાનિકા (meninges) કહે છે. તેમનાં નામ…
વધુ વાંચો >ચેતાવહનવેગ
ચેતાવહનવેગ : જુઓ ચેતાઆવેગ
વધુ વાંચો >ચેતા-સ્નાયુ-સંગમ (neuro-muscular junction)
ચેતા-સ્નાયુ-સંગમ (neuro-muscular junction) : ચેતાતંતુ (જ્ઞાનતંતુ) અને સ્નાયુકોષ વચ્ચેનું જોડાણ. ચેતામાં વહેતો આવેગ કાં તો બીજા ચેતાતંતુમાં જાય છે અથવા તો તે સ્નાયુકોષ પર જાય છે અને ત્યાં તેના પરિણામ રૂપે, અનુક્રમે ચેતા-આવેગ અથવા સ્નાયુ સંકોચન ઉદભવે છે. બે ચેતાતંતુઓ વચ્ચેના જોડાણને ચેતાગ્રથન અથવા અંતર્ગ્રથન (synapse) કહે છે જ્યારે ચેતાતંતુ…
વધુ વાંચો >ચેદિ (દેશ)
ચેદિ (દેશ) : મધ્યપ્રદેશના બુંદેલખંડના પૂર્વ ભાગ અને તેની આસપાસના પ્રદેશનું પ્રાચીન નામ. ઋગ્વેદ, મહાભારત, બૌદ્ધ સાહિત્ય વગેરેમાં તેનો ઉલ્લેખ છે. ચેદિ રાજાએ યમુનાના દક્ષિણ કિનારે રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. 16 મહાજનપદોનો બૌદ્ધસાહિત્યમાં ઉલ્લેખ છે. તે પૈકી ચેદિ એક જનપદ હતું. બૌદ્ધસાહિત્ય પ્રમાણે કાશી અને ચેદિ એકમેકનાં પડોશી રાજ્યો હતાં અને…
વધુ વાંચો >ચેદિઓ
ચેદિઓ : વૈદિક સમયની એક પ્રાચીન જાતિ. તે લોકો સંભવત: યમુના નદી અને વિંધ્યાચળ પર્વત વચ્ચેના પ્રદેશમાં રહેતા હતા. તેમના કશુ નામના રાજાએ તેના પુરોહિતને 10 રાજાઓ સેવક તરીકે દાનમાં આપ્યા હતા એવો ‘દાનસ્તુતિ’માં ઉલ્લેખ છે. ચેદિઓ યદુઓમાંથી ઊતરી આવ્યા હતા એવી માહિતી પૌરાણિક સાહિત્યમાંથી મળે છે. યાદવોના નેતા વિદર્ભ…
વધુ વાંચો >ચેદિ સંવત
ચેદિ સંવત : જુઓ સંવત (કલચુરિચેદિ સંવત)
વધુ વાંચો >ચૅધામ ટાપુઓ (Chatham Islands)
ચૅધામ ટાપુઓ (Chatham Islands) : ન્યૂઝીલૅન્ડના તાબાના ટાપુઓનું જૂથ. ભૌગોલિક સ્થાન : 43° 55’ દ. અ. અને 176° 30’ પ. રે.. તે ન્યૂઝીલૅન્ડથી પૂર્વમાં આશરે 800 કિમી. દૂર દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગરમાં આવેલા છે. આ ટાપુઓનું કુલ ક્ષેત્રફળ 967 ચોકિમી. જેટલું છે. આ ટાપુઓની ઉત્પત્તિ જ્વાળામુખી પ્રક્રિયાથી થયેલી છે, પણ કેટલાક…
વધુ વાંચો >ચૅનલ ટાપુઓ
ચૅનલ ટાપુઓ : ‘નોર્મન્ડીના ટાપુઓ’ તરીકે ઓળખાતા ટાપુઓ. ફ્રાન્સ અને ઇંગ્લૅન્ડ વચ્ચેની ચૅનલ(ખાડી)માં ઇંગ્લૅન્ડના દક્ષિણ કાંઠાથી આશરે 130 કિમી.ના અંતરે અને ફ્રાન્સના કોટેન્ટીન દ્વીપકલ્પની પશ્ચિમે લગભગ 49° 20’ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત તથા 2° 40’ પ. રેખાંશવૃત્ત પર આવેલા છે. તેમનું કુલ ક્ષેત્રફળ આશરે 194 ચોકિમી. જેટલું છે. આ ટાપુઓના જૂથમાં ઍલ્ડર્ની,…
વધુ વાંચો >ચેમકુર, વેંકટ (સત્તરમી સદી)
ચેમકુર, વેંકટ (સત્તરમી સદી) : તેલુગુ કવિ. તેમનું આખું નામ ચેમકુર વેંકટ રાજુ હતું. તેઓ તાંજોરના રઘુનાથ નાયકના પ્રસિદ્ધ રાજકવિ હતા. તેમણે રાજાને તેમના લશ્કરી આક્રમણ દરમિયાન સેવા આપી હોવાનું જણાય છે. તેઓ પોતાને નિયોગી બ્રાહ્મણ કહેતા, પરંતુ આમ તો તેઓ નિમ્ન વર્ણના હતા. તેલુગુ ભાષાનાં 5 મહાકાવ્યોમાં તેમની યશોદાયી…
વધુ વાંચો >ચેમ્બર ઑવ્ પ્રિન્સિઝ
ચેમ્બર ઑવ્ પ્રિન્સિઝ : બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન ભારતનાં દેશી રાજ્યોના રાજવીઓનું મંડળ (1919–1947). બ્રિટિશ અને હિંદ સરકારના પ્રોત્સાહનથી તે શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને ભારત સ્વતંત્ર થતાં બરખાસ્ત થયું. 1857ના મહાન વિપ્લવ બાદ બ્રિટિશ સરકારે દેશી રાજ્યોને ખાલસા કરવાની નીતિનો ત્યાગ કર્યો અને વિકસી રહેલા રાષ્ટ્રવાદ સામે રાજવીઓનો સાથ મેળવવા…
વધુ વાંચો >ચેમ્બરલિન, આર્થર નેવિલ
ચેમ્બરલિન, આર્થર નેવિલ (જ. 18 માર્ચ 1869, બર્મિગહામ; અ. 9 નવેમ્બર 1940, હેકફિલ્ડ, યુ. કે.) : ઇંગ્લૅન્ડના વડાપ્રધાન. બ્રિટિશ રાજનીતિજ્ઞ જોસેફ ચેમ્બરલિનના પુત્ર. તેમણે બર્મિગહામની જ રગ્બી ઍન્ડ મેસન કૉલેજમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. 1911માં તે બર્મિગહામની સિટી કાઉન્સિલમાં ચૂંટાયા અને 1915–16માં તેના મેયર બન્યા. પ્રથમ વિશ્વવિગ્રહના સમય દરમિયાન 1916ના…
વધુ વાંચો >ચેમ્બરલિન, એડવર્ડ હેસ્ટિંગ્ઝ
ચેમ્બરલિન, એડવર્ડ હેસ્ટિંગ્ઝ (જ. 18 મે 1899, લા કાનેર, વૉશિંગ્ટન, અમેરિકા; અ. 16 જુલાઈ 1967, કેમ્બ્રિજ, મૅસચૂસેટ્સ, અમેરિકા) : વિખ્યાત અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. શરૂઆતમાં આઇવા, મિશિગન તથા હાર્વર્ડ વિશ્વવિદ્યાલયોમાંથી સ્નાતક કક્ષાનો અભ્યાસ કર્યો. 1927માં હાર્વર્ડ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી ડૉક્ટરેટની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી અને સમગ્ર વ્યાવસાયિક કારકિર્દી ત્યાં જ પૂરી કરી. પીએચ.ડી. માટેના તેમના…
વધુ વાંચો >ચેમ્બરલિન, ઓઇન
ચેમ્બરલિન, ઓઇન (જ. 10 જુલાઈ 1920, સાન ફ્રાન્સિસ્કો, યુ. એસ.; અ. 28 ફેબ્રુઆરી 2006, બર્કલે, કૅલિફૉર્નિયા) : એમિલિયો સર્જે સાથે પ્રતિ-પ્રોટૉન(antiproton)ની શોધ માટે 1959નો ભૌતિકશાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર અમેરિકન ભૌતિકશાસ્ત્રી. પિતા એડવર્ડ ચેમ્બરલિન વિખ્યાત રેડિયોલૉજિસ્ટ હતા. 1941માં ડાર્ટમથ કૉલેજમાંથી સ્નાતક થયા. 1942–45 દરમિયાન પરમાણુ બૉમ્બના વિકાસ માટેના ‘મૅનહટન પ્રૉજેક્ટ’…
વધુ વાંચો >ચેમ્બરલિન, જોસેફ
ચેમ્બરલિન, જોસેફ (જ. 8 જુલાઈ 1836, લંડન; અ. 2 જુલાઈ 1914, લંડન) : ઓગણીસમી સદીના બ્રિટનના જાણીતા રાજકારણી, સંસદસભ્ય તથા મંત્રી. લંડનમાં પગરખાં-ઉત્પાદક પિતાને ત્યાં જન્મ. શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યા બાદ સોળમા વર્ષે કૌટુંબિક વ્યવસાયમાં જોડાયા. વહીવટી અને ધંધાકીય સૂઝથી તેમના હરીફોમાં અગ્રિમ સ્થાને પહોંચી, ધનસંપત્તિ મેળવ્યા બાદ નિવૃત્ત થયા (1874).…
વધુ વાંચો >ચેમ્બરલિન, ટૉમસ ક્રાઉડર
ચેમ્બરલિન, ટૉમસ ક્રાઉડર (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1843, ઇલિનોય, યુ. એસ.; અ. 15 નવેમ્બર 1928, શિકાગો, ઇલિનોય, યુ. એસ.) : અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. હિમકાળ અને આંતરહિમકાળ દરમિયાન થયેલી હિમચાદરોની વૃદ્ધિ અને પીછેહઠ પરથી ચતુર્થ જીવયુગના પ્લાયસ્ટોસીન સમયના ગાળાનો વયનિર્ણય સૂચવવામાં તે અગ્રણી હતા. લોએસની ઉત્પત્તિ પણ તેમણે પ્રસ્થાપિત કરી આપેલી. તેમણે જ…
વધુ વાંચો >ચૅમ્લિંગ, ગુમાનસિંઘ
ચૅમ્લિંગ, ગુમાનસિંઘ (જ. 1942, તિસ્તા, દાર્જીલિંગની ટેકરીઓ) : ખ્યાતનામ નેપાળી વિવેચક, વાર્તાકાર અને કવિ. તેમને તેમના વિવેચનગ્રંથ ‘મોવલો’ માટે 1979ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે સંસ્કૃત, હિંદી, ગ્રીક અને લૅટિન ભાષાઓનો પણ અભ્યાસ કર્યો છે. હાલ તેઓ ઉત્તર બંગાળ યુનિવર્સિટીમાં સંશોધનકાર્ય કરે છે. 1962માં તેમણે તેમનો…
વધુ વાંચો >ચેમ્સફર્ડ, ફેડરિક જ્હૉન નેપિયર
ચેમ્સફર્ડ, ફેડરિક જ્હૉન નેપિયર (જ. 12 ઑગસ્ટ 1868, લંડન; અ. 1 ઍપ્રિલ 1933, લંડન) : ભારતના મૉન્ટફર્ડ સુધારાના સહપ્રણેતા વાઇસરૉય. બીજા બેરન (ઉમરાવ) ચેમ્સફર્ડના જ્યેષ્ઠ પુત્ર અને મેજર જનરલ હીથના પૌત્ર. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી સાથે જોડાયેલી મૉર્ડલિન કૉલેજમાં અભ્યાસ. 1890માં તે ઇંગ્લૅન્ડની ક્રિકેટ ટીમના કૅપ્ટન બન્યા હતા. પ્રારંભમાં તેમણે લંડન સ્કૂલ…
વધુ વાંચો >ચેરનીએન્ગકો, કૉન્સ્ટેન્ટિન ઉસ્તિનોવિચ
ચેરનીએન્ગકો, કૉન્સ્ટેન્ટિન ઉસ્તિનોવિચ (જ. 24 સપ્ટેમ્બર 1911, બોલ્શેયા, રશિયા; અ. 10 માર્ચ 1985, મૉસ્કો, રશિયા) : 1985માં ગોર્બાચોવના આગમન પહેલાંના સોવિયેટ યુનિયનના પ્રમુખ તથા પક્ષના મહામંત્રી. તેમના અચાનક અવસાનથી ગોર્બાચોવને સત્તારૂઢ થવાની તક મળી હતી. ખેડૂત કુટુંબમાં જન્મ. શિક્ષણ મર્યાદિત, પરંતુ રાજકારણમાં સક્રિય બન્યા પછી મૉસ્કો તથા માલ્દાવિયામાં પક્ષ દ્વારા…
વધુ વાંચો >