૭.૧૩
ચેતાતંત્ર (માનવેતર)થી ચેરેન્કવ, પાવેલ એલેક્સિયેવિચ
ચેન, સર અર્નસ્ટ બૉરિસ
ચેન, સર અર્નસ્ટ બૉરિસ (જ. 19, જૂન, 1906, બર્લિન, જર્મની; અ. 12 ઑગસ્ટ 1979, આયર્લૅન્ડ) : પેનિસિલિન અને વિવિધ ચેપી રોગોને મટાડવાની તેની ક્ષમતાના સંશોધન માટે 1945ના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. તેમની સાથે સર એલેક્ઝાન્ડર ફ્લેમિંગ તથા હાવર્ડ વૉલ્ટર ફ્લૉરીને પણ તે જ વર્ષે આ પુરસ્કાર એનાયત થયો હતો. તે જન્મે…
વધુ વાંચો >ચેન્નાઈ (મદ્રાસ–મદ્રાસપટ્ટનમ્) :
ચેન્નાઈ (મદ્રાસ–મદ્રાસપટ્ટનમ્) : ભારતના પૂર્વ (કોરોમંડલ) કિનારે આવેલું તમિલનાડુ રાજ્યનું પાટનગર, મુખ્ય શહેર તથા જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : આ શહેર 13° 05’ ઉ. અ. અને 80° 16’ પૂ. રે. પરનો 426 ચોકિમી. અને બૃહદ ચેન્નાઈનો 1189 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ શહેરનો કોઈ પણ ભાગ 6.7 મીટરથી વધુ ઊંચાઈ…
વધુ વાંચો >ચેન્સેલ
ચેન્સેલ : દેવળના સ્થાપત્યમાં વેદી(altar)ની પૂર્વ બાજુએ કરાતી રચના. લૅટિન ભાષાના cancellus શબ્દ પરથી આવેલ અંગ્રેજી શબ્દ. તેમાં ખાસ કરીને પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓને પ્રાર્થના દરમિયાન બેસવા માટે અલગ વ્યવસ્થા રખાયેલ હોય છે. પાદરીઓ તથા ગાયકવૃંદ માટે અનામત રખાતી જગ્યા માટે પણ તે વપરાય છે. આ વિભાગને ઘણી વાર દેવળના મુખ્ય ભાગથી…
વધુ વાંચો >ચેપ અને ચેપી રોગો (રોગો, સંક્રામક) (infection and infectious diseases)
ચેપ અને ચેપી રોગો (રોગો, સંક્રામક) (infection and infectious diseases) : સૂક્ષ્મ જીવો દ્વારા થતો વિકાર, જે એક સજીવમાંથી બીજા સજીવમાં ફેલાવો (સંક્રમણ, transmission) કરે છે. એ રોગને ચેપી (સંક્રામક) રોગ કહે છે. તે રોગકારી વિષાણુઓ (viruses), જીવાણુઓ (bacteria), ફૂગ (fungus), પ્રજીવ (protozoa), બહુકોષી પરોપજીવો (multi-cellular parasites) અને પ્રાયૉન (prion)…
વધુ વાંચો >ચેપનાશકો (antiseptics)
ચેપનાશકો (antiseptics) : જીવંત સ્નાયુઓ ઉપર ચોપડવાથી જીવાણુઓ(વાઇરસ, બૅક્ટેરિયા, ફૂગ, પ્રોટોઝોઆ)ને મારી શકે અથવા અટકાવી શકે તેવાં રાસાયણિક સંયોજનો. કેટલીક વાર સંક્રમણહારક પદાર્થો, જીવાણુનાશક દ્રવ્યો વગેરે શબ્દો પણ સાધારણ ભેદ સાથે વપરાશમાં છે. સંક્રમણહારક (disinfectant) પદાર્થો નિર્જીવ ચીજોને જીવાણુરહિત કરવા વપરાય છે. તે બીજાણુ(spores)નો નાશ કરતાં નથી. દા. ત., શસ્ત્રક્રિયા…
વધુ વાંચો >ચૅપમન, સિડની
ચૅપમન, સિડની (જ. 29 જાન્યુઆરી 1888, એક્લ્ઝલ્સ, લૅંકેશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 16 જૂન 1970, બોલ્ડર, કૉલરડો, યુ.એસ.) : ભૂસ્તરપદાર્થવિજ્ઞાન(geophysics)માં સંશોધન માટે વિખ્યાત અંગ્રેજ ગણિતશાસ્ત્રી અને ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમનું સૌપ્રથમ પ્રદાન, મૅક્સવેલના વાયુના ગતિસિદ્ધાંત(kinetic theory of gases)માં સુધારો કરી ઉષ્મીય વિસરણ(thermal diffusion)ની ઘટના વિશે કરેલી આગાહી હતી; તેની પ્રાયોગિક સાબિતી તેમણે પાછળથી 1912થી…
વધુ વાંચો >ચૅપલ
ચૅપલ : અમુક પરિવાર અથવા સંસ્થાનું ખાનગી દેવળ. આનો ઉપયોગ નાના સમૂહમાં પ્રાર્થના માટે થાય છે. ઘણી ધાર્મિક અથવા સામાજિક સંસ્થાઓમાં આવા દેવળની સગવડ કરવામાં આવે છે, જેથી દૈનિક દિનચર્યા દરમિયાન પ્રાર્થના માટે અનુકૂળતા રહે છે. રવીન્દ્ર વસાવડા
વધુ વાંચો >ચેપવાહકો (vectors)
ચેપવાહકો (vectors) : ચેપ કરે એવા સૂક્ષ્મ જીવોનું વહન કરતા સજીવો. સૂક્ષ્મ જીવો(microbes)થી લાગતો ચેપ વિવિધ રીતે ફેલાય છે. ચેપ ફેલાવાની પ્રક્રિયાને ચેપવહન અથવા સંક્રમણ (transmission) કહે છે. ચેપગ્રસ્ત દર્દીના સ્પર્શ દ્વારા, થૂંકબિંદુ (droplets) દ્વારા તથા દૂષિત માટી અને ઇન્જેક્શનની સોય દ્વારા ચેપ સીધેસીધો ફેલાય છે. તેવી જ રીતે માતાના…
વધુ વાંચો >ચૅપ્લિન, સર ચાર્લ્સ સ્પેન્સર (ચાર્લી)
ચૅપ્લિન, સર ચાર્લ્સ સ્પેન્સર (ચાર્લી) (જ. 16 એપ્રિલ 1889, લંડન; અ. 25 ડિસેમ્બર 1977, જિનીવા) : સિનેક્ષેત્રના એક મહાન સર્જક, અભિનેતા તથા દિગ્દર્શક. યહૂદી માબાપ સંગીતનાં લોકપ્રિય કલાકાર હતાં. લંડનના અત્યંત દરિદ્ર મજૂરવિસ્તાર લૅમ્બથ નામના પરામાં જન્મેલ કુદરતી બક્ષિસ ધરાવતા આ અભિનેતા માત્ર 5 વર્ષની ઉંમરે રંગભૂમિ પર પહેલી વાર…
વધુ વાંચો >ચેબાઝાઇટ
ચેબાઝાઇટ : સિલિકેટ ખનિજો પૈકી ઝિયોલાઇટ વર્ગનું ખનિજ. રાસા. બં. : CaAl2Si4O12•6H2O; ક્યારેક Ca ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં Naથી વિસ્થાપિત થાય છે. K પણ નજીવા પ્રમાણમાં આવી શકે. સ્ફ. વ. હેક્ઝાગોનલ. કૅલ્સાઇટ જેવા સાદા રૉમ્બોહેડ્રલ; સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો યુગ્મસ્ફટિકો પણ મળે. યુગ્મતા (0001); સં. : સ્પષ્ટ ; ભં. સ. : ખરબચડી,…
વધુ વાંચો >ચેતાતંત્ર (માનવેતર)
ચેતાતંત્ર (માનવેતર) બહુકોષી પ્રાણીઓના શરીરમાં આવેલાં વિવિધ અંગોનાં કાર્યનાં નિયમન અને સમન્વય કરતું સ્વયં સંવેદનશીલ તંત્ર. આ સ્વયં સંવેદનશીલ તંત્રનું એકમ છે. ‘ચેતાકોષ’ અને સમગ્ર તંત્રને ચેતાતંત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. શરીરની અંદરના અને બહારના પર્યાવરણમાં થતા ફેરફારો ઉદ્દીપન (stimulus) રૂપે આ ચેતાતંત્રના કોષો ઝીલે છે અને પ્રત્યુત્તર રૂપે અનુરૂપ…
વધુ વાંચો >ચેતાપીડ, ત્રિશાખી (trigeminal neuralgia)
ચેતાપીડ, ત્રિશાખી (trigeminal neuralgia) : મગજમાંથી નીકળતી પાંચમી કર્પરી ચેતા(carnial nerve)ના ક્ષેત્રનો દુખાવો. પાંચમી કર્પરી ચેતાને 3 શાખાઓ છે અને તેથી તેને ત્રિશાખી ચેતા (trigeminal nerve) કહે છે. તેની ઉપલી શાખા કપાળના ભાગમાંની, વચલી શાખા ચહેરાના ઉપલા જડબાના ભાગમાંની તથા નીચલી શાખા ચહેરાના નીચલા જડબાના ભાગમાંની સંવેદનાઓનું વહન કરે છે.…
વધુ વાંચો >ચેતારોધ (nerve block)
ચેતારોધ (nerve block) : સ્થાનિક સંવેદનાઓ લઈ જતી ચેતામાં અથવા તેની આસપાસ દવાનું ઇન્જેક્શન આપીને દુખાવો મટાડવો તે. જે વિસ્તારમાં દુખાવો થતો હોય તેની સંવેદનાનું વહન કરતી ચેતા કે ચેતાઓના સમૂહને આ પદ્ધતિ દ્વારા નિષ્ક્રિય કરાય છે. કરોડરજ્જુની આસપાસ 3 આવરણો છે અને તેમને તાનિકા (meninges) કહે છે. તેમનાં નામ…
વધુ વાંચો >ચેતાવહનવેગ
ચેતાવહનવેગ : જુઓ ચેતાઆવેગ
વધુ વાંચો >ચેતા-સ્નાયુ-સંગમ (neuro-muscular junction)
ચેતા-સ્નાયુ-સંગમ (neuro-muscular junction) : ચેતાતંતુ (જ્ઞાનતંતુ) અને સ્નાયુકોષ વચ્ચેનું જોડાણ. ચેતામાં વહેતો આવેગ કાં તો બીજા ચેતાતંતુમાં જાય છે અથવા તો તે સ્નાયુકોષ પર જાય છે અને ત્યાં તેના પરિણામ રૂપે, અનુક્રમે ચેતા-આવેગ અથવા સ્નાયુ સંકોચન ઉદભવે છે. બે ચેતાતંતુઓ વચ્ચેના જોડાણને ચેતાગ્રથન અથવા અંતર્ગ્રથન (synapse) કહે છે જ્યારે ચેતાતંતુ…
વધુ વાંચો >ચેદિ (દેશ)
ચેદિ (દેશ) : મધ્યપ્રદેશના બુંદેલખંડના પૂર્વ ભાગ અને તેની આસપાસના પ્રદેશનું પ્રાચીન નામ. ઋગ્વેદ, મહાભારત, બૌદ્ધ સાહિત્ય વગેરેમાં તેનો ઉલ્લેખ છે. ચેદિ રાજાએ યમુનાના દક્ષિણ કિનારે રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. 16 મહાજનપદોનો બૌદ્ધસાહિત્યમાં ઉલ્લેખ છે. તે પૈકી ચેદિ એક જનપદ હતું. બૌદ્ધસાહિત્ય પ્રમાણે કાશી અને ચેદિ એકમેકનાં પડોશી રાજ્યો હતાં અને…
વધુ વાંચો >ચેદિઓ
ચેદિઓ : વૈદિક સમયની એક પ્રાચીન જાતિ. તે લોકો સંભવત: યમુના નદી અને વિંધ્યાચળ પર્વત વચ્ચેના પ્રદેશમાં રહેતા હતા. તેમના કશુ નામના રાજાએ તેના પુરોહિતને 10 રાજાઓ સેવક તરીકે દાનમાં આપ્યા હતા એવો ‘દાનસ્તુતિ’માં ઉલ્લેખ છે. ચેદિઓ યદુઓમાંથી ઊતરી આવ્યા હતા એવી માહિતી પૌરાણિક સાહિત્યમાંથી મળે છે. યાદવોના નેતા વિદર્ભ…
વધુ વાંચો >ચેદિ સંવત
ચેદિ સંવત : જુઓ સંવત (કલચુરિચેદિ સંવત)
વધુ વાંચો >ચૅધામ ટાપુઓ (Chatham Islands)
ચૅધામ ટાપુઓ (Chatham Islands) : ન્યૂઝીલૅન્ડના તાબાના ટાપુઓનું જૂથ. ભૌગોલિક સ્થાન : 43° 55’ દ. અ. અને 176° 30’ પ. રે.. તે ન્યૂઝીલૅન્ડથી પૂર્વમાં આશરે 800 કિમી. દૂર દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગરમાં આવેલા છે. આ ટાપુઓનું કુલ ક્ષેત્રફળ 967 ચોકિમી. જેટલું છે. આ ટાપુઓની ઉત્પત્તિ જ્વાળામુખી પ્રક્રિયાથી થયેલી છે, પણ કેટલાક…
વધુ વાંચો >ચૅનલ ટાપુઓ
ચૅનલ ટાપુઓ : ‘નોર્મન્ડીના ટાપુઓ’ તરીકે ઓળખાતા ટાપુઓ. ફ્રાન્સ અને ઇંગ્લૅન્ડ વચ્ચેની ચૅનલ(ખાડી)માં ઇંગ્લૅન્ડના દક્ષિણ કાંઠાથી આશરે 130 કિમી.ના અંતરે અને ફ્રાન્સના કોટેન્ટીન દ્વીપકલ્પની પશ્ચિમે લગભગ 49° 20’ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત તથા 2° 40’ પ. રેખાંશવૃત્ત પર આવેલા છે. તેમનું કુલ ક્ષેત્રફળ આશરે 194 ચોકિમી. જેટલું છે. આ ટાપુઓના જૂથમાં ઍલ્ડર્ની,…
વધુ વાંચો >