૫.૧૯
કેર્યોટાથી કેવડો
કેર્યોટા
કેર્યોટા : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરિકેસી (પામી) કુળની ઊંચા તાડ ધરાવતી એક પ્રજાતિ. ભારતમાં તેની ત્રણ જાતિઓ થાય છે. તે પૈકી C. urens (શિવજટા, ભૈરવતાડ) આર્થિક મહત્વ ધરાવે છે. Caryota mitis Lour 3.6 મી.થી 12.0 મી. ઊંચા અને 10 સેમી.થી 17.5 સેમી. વ્યાસ ધરાવતા તાડની સુંદર જાતિ છે. ભારતમાં…
વધુ વાંચો >કૅર્યોફાઇલેસી
કૅર્યોફાઇલેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળમાં 88 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 1,750 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ, કરવામાં આવ્યો છે. તેની સૌથી મોટી પ્રજાતિઓ Silene (500 જાતિઓ), Dianthus (350 જાતિઓ), Arenaria (160 જાતિઓ) અને Stellaria, Cerastium, Lychnis અને Gypsophila (પ્રત્યેક લગભગ 100 જાતિઓ) છે. આ કુળની ગુજરાતમાં 4 પ્રજાતિઓ…
વધુ વાંચો >કેલર – હેલન ઍડૅમ્સ
કેલર, હેલન ઍડૅમ્સ (જ. 27 જૂન 1880, ટસ્કમ્બિયા, આલાબામા; અ. 1 જૂન 1968, ઇસ્ટન કનેક્ટિકટ, અમેરિકા) : દુનિયાભરનાં અંધજનો તથા વિકલાંગો માટે આશાનું કિરણ પ્રગટાવનાર અને તેમને માર્ગદર્શન આપનાર અમેરિકાની સેવાભાવી સન્નારી. પિતાનું નામ આર્થર આદમ સંયુક્ત સંસ્થાનના ધનાઢય અધિકારી હતા. માતાનું નામ કૅથરિન. 18 માસની વયે હેલને મગજ અને…
વધુ વાંચો >કૅલરી
કૅલરી (Calorie) : શારીરિક ક્રિયાઓ વખતે વપરાતી ઊર્જાનો એકમ. 1 ગ્રામ પાણીનું તાપમાન 1° સે. જેટલું વધારવા માટે વપરાતી ઊર્જાને એક કૅલરી કહે છે. તેની જોડણી અંગ્રેજી નાના મૂળાક્ષર cથી દર્શાવવામાં આવે છે. તેને લઘુ કૅલરી, પ્રમાણભૂત કૅલરી અથવા ગ્રામ-કૅલરી કહે છે. શરીરમાં વપરાતી ઊર્જા માટે આ ઘણો જ નાનો…
વધુ વાંચો >કૅલરી સિદ્ધાંત
કૅલરી સિદ્ધાંત : આંત્વાં લેવાઝિયે (1743-1794) નામના ફ્રેન્ચ વૈજ્ઞાનિકે ઉષ્મા માટે સૂચવેલો સિદ્ધાંત. તેને કૅલરિકવાદ પણ કહે છે. અઢારમી સદીના અંત સુધી એવી માન્યતા પ્રવર્તતી હતી કે ઉષ્મા એક વજનરહિત, સ્થિતિસ્થાપક, અર્દશ્ય અને સ્વ-અપાકર્ષી (self- repellent) પ્રકારનું તરલ છે જેનું સર્જન કે નાશ શક્ય નથી. આ તરલ ‘કૅલરિક’ તરીકે ઓળખાતું.…
વધુ વાંચો >કેલાર (રેહ)
કેલાર (રેહ) : કેલાર, રેહ કે ઊસ એ ગંગાનાં મેદાનોના સૂકા જિલ્લાઓમાંની કાંપની જમીનની સપાટી ઉપર આચ્છાદન સ્વરૂપે જોવા મળતા કૅલ્શિયમ અને મૅગ્નેશિયમના ક્ષારોના ભિન્ન ભિન્ન પ્રમાણ સહિત સોડિયમ કાર્બોનેટ, સલ્ફેટ અને ક્લોરાઇડના મિશ્રણની બનેલી ખારી ફૂગનાં ગામઠી નામ છે. આ ક્ષારોની મૂળ ઉત્પત્તિ પર્વતોના શિલાચૂર્ણના રાસાયણિક વિભંજનમાંથી થયેલી છે,…
વધુ વાંચો >કે. લાલ
કે. લાલ (જ. 1925, માવજંજીવા, બગસરા [સૌરાષ્ટ્ર]; અ. 23 સપ્ટેમ્બર 2012, અમદાવાદ) : વિશ્વવિખ્યાત ભારતીય જાદુગર. મૂળ નામ કાંતિલાલ ગિરધરલાલ વોરા. કૉલકાતામાં પરિવારના કાપડના વ્યવસાયને કારણે ત્યાં ઉછેર અને શાળાકીય શિક્ષણ પામનાર કે. લાલે નાનપણથી જ જાદુકલા પ્રત્યે આકર્ષાઈને ઠેર ઠેર ફરીને એનો અભ્યાસ કર્યો અને માત્ર 15 વર્ષની વયે…
વધુ વાંચો >કેલિકો મ્યુઝિયમ ઑવ્ ટેક્સ્ટાઇલ્સ
કેલિકો મ્યુઝિયમ ઑવ્ ટેક્સ્ટાઇલ્સ : ભારતનાં મધ્યયુગીન ભાતીગળ કાપડ અને વસ્ત્રોનું અમદાવાદ ખાતે આવેલું મ્યુઝિયમ. ગિરાબહેન સારાભાઈના અથાક પ્રયત્નો વડે સર્જાયેલા દુર્લભ સંગ્રહમાંથી આ મ્યુઝિયમ સર્જાયું છે. ભારતનાં ટોચનાં મ્યુઝિયમોમાં તેનું સ્થાન છે. 1949માં જવાહરલાલ નહેરુએ તેનું ઉદઘાટન કરેલું. મૂળમાં કેલિકો મિલ્સના પરિસરમાં સ્થપાયેલું આ મ્યુઝિયમ હાલમાં શાહીબાગ વિસ્તારમાં જૂના…
વધુ વાંચો >કેલિક્રટીઝ
કેલિક્રટીઝ : પ્રાચીન ગ્રીસના ઍથેન્સનો ઈ. પૂ. પાંચમી સદીનો સ્થપતિ. એણે ઇક્ટાઇનસ નામના સ્થપતિ સાથે ગ્રીસનું સૌથી મોટું અને પ્રસિદ્ધ પાર્થિનૉનનું દેવળ બાંધ્યું હતું. એ દેવળનું બાંધકામ ઈ. પૂ. 447માં શરૂ થઈ ઈ. પૂ. 438માં પૂરું થયું હતું. એ પછી એણે ઍથેન્સની એક્રૉપોલિસ નામની ટેકરી ઉપર સ્વતંત્રપણે દેવી અથીના નાઇકીનું…
વધુ વાંચો >કેલિગ્રાફી : જુઓ, સુલેખનકળા.
કેલિગ્રાફી : જુઓ, સુલેખનકળા
વધુ વાંચો >કેલિગ્રામ
કેલિગ્રામ (calligram) : ચિત્રકલાક્ષેત્રે સુલેખનકલા સાથે નિસ્બત ધરાવતી સંજ્ઞા. તેનો ઉપયોગ અપોલિનેર ગિયોમે ફ્રેન્ચ કવિતામાં વિશેષ રીતે કરેલો છે. અપોલિનેર પોતાનાં આકૃતિકાવ્યોને માટે આ સંજ્ઞા પ્રયોજી પોતાના સંગ્રહને ‘કેલિગ્રામ્ઝ’ (1918) તરીકે ઓળખાવે છે. ઘનવાદી (cubist) અને ભવિષ્યવાદી (futurist) ચિત્રકારવર્તુળોમાં અપોલિનેર અગ્રણી હતો. એની માન્યતા હતી કે આધુનિક કવિઓએ કાવ્યતરંગના નવા…
વધુ વાંચો >કૅલિડોનિયન ગિરિનિર્માણ
કૅલિડોનિયન ગિરિનિર્માણ (Caledonian orogeny) : પશ્ચ- સાઇલ્યુરિયન ગિરિનિર્માણક્રિયા. સાઇલ્યુરો-ડેવોનિયન ભૂસંચલન-ઘટના. સાઇલ્યુરિયન સમયના અંતિમ ચરણ વખતે મોટા પાયા પર શરૂ થઈને ડેવોનિયનના મધ્યકાળ વખતે સમાપ્ત થયેલી પર્વતમાળાઓનું નિર્માણ કરતી પૃથ્વીના પોપડામાં થયેલી પ્રચંડ હલનચલનની ઘટના. મુખ્યત્વે કરીને યુરોપના ભૂપૃષ્ઠમાં થયેલાં ઘણાં અગત્યનાં ભૂસંચલનોની ક્રમિક શ્રેણીઓ દ્વારા સાઇલ્યુરિયન સમયનો, અર્થાત્ નિમ્ન પેલિયોઝોઇક…
વધુ વાંચો >કૅલિડોસ્કૉપ
કૅલિડોસ્કૉપ : એકબીજા સાથે જોડેલા કે ઢળતા રાખેલા અરીસા અનેક પ્રતિબિંબો રચે છે તે ગુણધર્મને પ્રદર્શિત કરતું મનોરંજન માટેનું રમકડું. તેની શોધ સર ડૅવિડ બ્રૂસ્ટરે 1816ની આસપાસ કરી હતી અને 1817માં તેનો પેટન્ટ મેળવ્યો હતો. બે અરીસાને 90°ને ખૂણે (કાટખૂણે) રાખી તેમની વચ્ચે કોઈ વસ્તુને રાખતાં, દરેક અરીસા વડે તેનું…
વધુ વાંચો >કૅલિફૉર્નિયમ
કૅલિફૉર્નિયમ : તત્વોની ઍક્ટિનાઇડ શ્રેણીનું નવમું વિકિરણધર્મી ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Cf. અસ્થિર હોવાને કારણે તે મુક્ત અવસ્થામાં કે સંયોજન-સ્વરૂપે મળી આવતું નથી. આથી કૃત્રિમ રીતે [નાભિકીય સંશ્લેષણ (nuclear synthesis) દ્વારા] તેનું સંશ્લેષણ કરવામાં આવે છે. 9 ફેબ્રુ. 1950ના રોજ ચાર યુ.એસ. વૈજ્ઞાનિકો સ્ટેન્લી જી. થૉમ્સન, કેનેથ સ્ટ્રીટ, આલ્બર્ટ ઘીઓર્સો અને ગ્લેન…
વધુ વાંચો >કૅલિફૉર્નિયા
કૅલિફૉર્નિયા : યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની પશ્ચિમ બાજુએ પૅસિફિક મહાસાગરના કિનારે 37° 30′ અને 42° ઉ. અ. અને 119° 30′ પ. રે.ની આજુબાજુ આવેલું રાજ્ય. અલાસ્કા અને ટૅક્સાસ રાજ્યો પછી વિસ્તાર(4,11,049 કિમી.)માં કૅલિફૉર્નિયાનો ત્રીજો ક્રમ છે. તેની વધુમાં વધુ લંબાઈ 1,240 કિમી. અને પહોળાઈ 605 કિમી. છે. તેની ઉત્તરે ઑરિગન, પૂર્વ તરફ…
વધુ વાંચો >કૅલિફૉર્નિયાનો અખાત
કૅલિફૉર્નિયાનો અખાત : મૅક્સિકોના વાયવ્ય કિનારા પર આવેલો પૅસિફિક મહાસાગરનો ફાંટો. તે પૂર્વ પૅસિફિક મહાસાગરનો મોટો અખાત છે. તેની પશ્ચિમે લોઅર કૅલિફૉર્નિયા (બાહા કૅલિફૉર્નિયા) દ્વીપકલ્પ અને પૂર્વે મૅક્સિકોની મુખ્ય ભૂમિ પર સોનોરા તથા સિનાલોઆ રાજ્યો આવેલાં છે. આ અખાત કૉર્ટેઝના સમુદ્ર તરીકે પણ ઓળખાય છે. તેની બંને બાજુનો કિનારો ખાંચાખૂંચીવાળો…
વધુ વાંચો >કૅલિયાન્ડ્રા
કૅલિયાન્ડ્રા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા માઇમોઝેસી કુળની શાખિકાવિહીન (unarmed), ક્ષુપ, નાનું વૃક્ષ કે કેટલીક વાર બહુવર્ષાયુ શાકીય સ્વરૂપ ધરાવતી પ્રજાતિ. ભારતમાં તેની 10 જેટલી જાતિઓ થાય છે અને બળતણ માટે અને ઉદ્યાનોમાં શોભન-વનસ્પતિઓ તરીકે ઉગાડવામાં આવે છે. Calliandra calothyrsus Meissn. syn. C. confusa Sprague & Riley. નામની જાતિ ટટ્ટાર…
વધુ વાંચો >કૅલિયૉપ્સિસ (કોરિયૉપ્સિસ)
કૅલિયૉપ્સિસ (કોરિયૉપ્સિસ) : વર્ગ દ્વિદલા અને કુળ કૉમ્પૉઝીટીનું. લગભગ સળી જેવા પાનવાળા અને લાંબી દાંડી ઉપર આવતાં જુદા જુદા રંગનાં ફૂલવાળા મોસમી છોડ. શિયાળામાં આ છોડ વધારે પ્રમાણમાં ફૂલ આપે છે. ફૂલનો રંગ મુખ્યત્વે પીળો, તપખીરિયો અથવા તેના મિશ્રણવાળો હોય છે. ફૂલ લગભગ બારે માસ આવે છે. ક્યારીમાં એક વખત…
વધુ વાંચો >કેલી – આર્થર
કેલી, આર્થર (જ. 16 ઑગસ્ટ 1821, રિચમંડ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 26 જાન્યુઆરી 1895, કેમ્બ્રિજ) : અંગ્રેજ ગણિતશાસ્ત્રી અને બૅરિસ્ટર. તેમના પિતા રશિયામાં. તેમની માતા મારિયા ઍન્ટોનિયા રશિયન કુળ(origin)ની હતી. કેલી ઇંગ્લૅન્ડમાં સ્થાયી થયા. આર્થરે લંડનની કિંગ્ઝ કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો. તેમને મોટી મોટી સંખ્યાઓની ગણતરીમાં ખૂબ મજા પડતી. શરૂઆતમાં ઉચ્ચ ગણિતનો…
વધુ વાંચો >કેલી – એલ્સ્વર્થ
કેલી, એલ્સ્વર્થ (Kelly, Ellsworth) (જ. 1923) : અમૂર્ત અલ્પતમવાદી (Abstract minimalist) ચિત્રકાર. કૅન્વાસ પર માત્ર એકાદ-બે ભૌમિતિક આકારોને એ એવી રીતે આલેખે છે કે સમગ્ર કૅન્વાસ ભરાઈ જાય. રંગોની છટાઓ અને છાયાઓ તેમનાં ચિત્રોમાં જોવા મળતી નથી. ઍલ્યુમિનિયમની સપાટ શીટને સહેજ જ ઉપસાવી અને બેસાડીને તેઓ છીછરાં અર્ધમૂર્ત (bas relief)…
વધુ વાંચો >