૪.૦૪
કકુત્સ્થ (પૌરાણિક ઇતિહાસ)થી કટર, ચાર્લ્સ અમી
કકુત્સ્થ (પૌરાણિક ઇતિહાસ)
કકુત્સ્થ (પૌરાણિક ઇતિહાસ) : સૂર્યવંશના મનુવૈવસ્વતના પુત્ર ઇક્ષ્વાકુનો પૌત્ર. એનો પિતા વિકુક્ષિ અપરનામ શશાદ ઇક્ષ્વાકુનો જ્યેષ્ઠ પુત્ર હતો. આડિબક અસુર સાથેના યુદ્ધમાં ઇન્દ્રે તેની સહાય લીધેલી. વૃષભરૂપધારી ઇન્દ્રની ખાંધે બેસી તેણે આડિબકને પરાજિત કર્યો એથી એ કકુત્સ્થ (કકુદ્ + સ્થ = ખાંધ પર બેઠેલો) નામે ઓળખાયો. એનાં બીજાં બે નામ…
વધુ વાંચો >કક્કો
કક્કો : મધ્યકાલીન ગુજરાતી પદ્યપ્રકાર. આ પ્રકારનાં કાવ્યોમાં વર્ણમાળાનો પ્રત્યેક અક્ષર લઈને પ્રત્યેક પંક્તિ રચાઈ હોય છે. પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસંગ્રહમાં આવી કેટલીક પ્રાચીન કૃતિઓ સંગ્રહાઈ છે. એમાં પ્રત્યેક વર્ણથી આરંભાતી ઉપદેશાત્મક રચના હોય છે. જેમ કે ‘કક્કા કર સદગુરુનો સંગ’. પ્રીતમ, થોભણ, નાકર, ધીરો ઇત્યાદિ કવિઓએ આ પ્રકારનાં કાવ્યોની રચના…
વધુ વાંચો >કક્ષક :
કક્ષક : જુઓ ‘કક્ષા તથા કક્ષક’.
વધુ વાંચો >કક્ષક-સંકરણ
કક્ષક-સંકરણ : રાસાયણિક સહસંયોજક બંધ (covalent bond) બનવા પૂર્વે ઊર્જાનો થોડો તફાવત ધરાવતી પરમાણુ-કક્ષકોનું સંમિશ્રણ થતાં, એકસરખી ઊર્જા ધરાવતી તેટલી જ સંખ્યાની નવી કક્ષકો બનવાની પરિકલ્પના. પરમાણુઓની કક્ષકો વચ્ચે સંમિશ્રણ અથવા અતિવ્યાપન (over-lapping) થવાથી તેમની વચ્ચે બંધ બને છે અને પરિણામે સહસંયોજક અણુઓ રચાય છે. આ બંધની તાકાત કક્ષકો વચ્ચેના…
વધુ વાંચો >કક્ષા (orbit)
કક્ષા (orbit) : ખગોળવિજ્ઞાનમાં આકર્ષણ કરતા પદાર્થની આસપાસ પરિક્રમણ કરતા (revolving) પદાર્થનો માર્ગ. જેમ કે સૂર્યની આસપાસનો ગ્રહનો પરિક્રમણમાર્ગ કે ગ્રહની આસપાસનો ઉપગ્રહ(satellite)નો પરિક્રમણમાર્ગ. સત્તરમી સદીમાં જે. કૅપ્લર અને આઇઝેક ન્યૂટને કક્ષાનું નિયંત્રણ કરતા મૂળભૂત ભૌતિક નિયમો શોધ્યા અને વીસમી સદીમાં આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને સાપેક્ષવાદના વ્યાપક સિદ્ધાંતથી તેનું વધુ ચોક્કસ વર્ણન…
વધુ વાંચો >કક્ષા તથા કક્ષક
કક્ષા તથા કક્ષક : પરમાણુકેન્દ્રની આસપાસ ફરતા ઇલેક્ટ્રૉનનો પથ (કક્ષા) અને પરમાણુ અથવા અણુની આસપાસના જે ક્ષેત્રમાં ઇલેક્ટ્રૉન જોવા મળે અથવા હોવાની સંભાવના હોય તે ક્ષેત્ર. ભૌતિકશાસ્ત્રી નીલ બોહરે 1913માં orbit એટલે કે કક્ષા શબ્દનો સર્વપ્રથમ ઉપયોગ કરેલો. દરેક પરમાણુમાં બધા ઇલેક્ટ્રૉન આવી કક્ષાઓમાં પરિભ્રમણ કરે છે તેવી સંકલ્પના બોહરે…
વધુ વાંચો >કક્ષાના મૂલાંકો
કક્ષાના મૂલાંકો (elements of the orbit) : કક્ષાના વર્ણન માટે ઉપયોગમાં લેવાતા છ ભૌમિતિક ગુણધર્મો. તેના આધારે ગ્રહના ભાવિ સ્થાનની ગણતરી કરી શકાય છે. પદાર્થની કક્ષાના મૂલાંકો નિર્ણીત કરવામાં પદાર્થનાં ઓછામાં ઓછાં ત્રણ સ્થાનો(positions)નાં માપ લેવાં પડે છે. આ અવલોકનો નિયત સમયે લઈને કક્ષાની સારી એવી ચાપલંબાઈ આવરી લેવામાં આવે…
વધુ વાંચો >કક્ષાસન
કક્ષાસન : મંદિર-સ્થાપત્યનો એક ભાગ. કક્ષાસન ચંદ્રાવલોકન તરીકે પણ ઓળખાય છે. બેસવા માટેની ઊંચી કલાત્મક પથ્થરની બેઠકને કક્ષાસન કહે છે. કેટલાંક મંદિરના મંડપમાં કે શૃંગાર-ચોકીમાં, તો ક્યારેક બંનેમાં કક્ષાસનની રચના જોવા મળે છે. મંડપ કે શૃંગાર-ચોકીના પડખેના સ્તંભોને અડીને કક્ષાસન બાંધેલું હોય છે. બેઠકને અડીને ગોઠવેલી ઢળતી પથ્થરની નાની દીવાલ…
વધુ વાંચો >કક્ષીય યાંત્રિકી
કક્ષીય યાંત્રિકી (orbital mechanics) : અવકાશી કક્ષામાં તરતા મૂકેલા પદાર્થની શક્ય તમામ ગતિઓનું સર્વેક્ષણ કરીને એ ઉપરથી સંશોધન માટેના અપેક્ષિત તંત્રના ભાવિ પ્રવર્તન પરત્વે જાણકારી આપતો ગતિવાદ. ગ્રહોની ગતિના કૅપ્લરના નિયમો, કોપરનિકસ, ટાઇકોબ્રાહે અને ગેલિલિયોનું અવકાશી યાંત્રિકી અંગેનું પ્રદાન વગેરે ન્યૂટનના નિયમોનાં પરિણામોનાં વિશિષ્ટ સ્વરૂપો છે. ન્યૂટને આ બધા કાર્યને…
વધુ વાંચો >કક્ષીય વેગ
કક્ષીય વેગ (orbital velocity) : કુદરતી કે કૃત્રિમ ઉપગ્રહને કક્ષામાં રાખવા માટે આપવો પડતો પર્યાપ્ત વેગ. ગતિશીલ પદાર્થનું જડત્વ (inertia) તેને સુરેખામાં ગતિમાન રાખવા યત્ન કરે છે, જ્યારે ગુરુત્વાકર્ષણનું બળ તેને નીચે ખેંચવા યત્ન કરે છે. આમ ઉપવલયી કે વર્તુળાકાર કક્ષીય માર્ગ ગુરુત્વાકર્ષણ અને જડત્વ વચ્ચેનું સંતુલન દર્શાવે છે. પર્વતની…
વધુ વાંચો >કઝવીની મુહંમદ અબ્દુલવહાબ
કઝવીની મુહંમદ અબ્દુલવહાબ (જ. 1878, તહેરાન; અ. 1950, તહેરાન) : અરબી-ફારસીના વિદ્વાન સંશોધક. પિતાનું નામ અબ્દુલવહાબ બિન અબ્દુલઅલી કઝવીની. તેમણે તહેરાનમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. 1904માં તહેરાનથી નીકળી રશિયા, જર્મની અને હોલૅન્ડ થઈ લંડન ગયા. ત્યાં બે વરસ સુધી અરબી અને ફારસીની હસ્તપ્રતોનું અધ્યયન અને સંશોધન કર્યું. પ્રો. ઈ. જી. બ્રાઉને…
વધુ વાંચો >કઝાખસ્તાન
કઝાખસ્તાન : પશ્ચિમ-મધ્ય એશિયામાં આવેલો પ્રદેશ. વિસર્જિત સોવિયેત યુનિયનનાં પંદર પ્રજાસત્તાક રાજ્યો પૈકીનું એક. ડિસેમ્બર 1991માં રચાયેલ ‘કૉમનવેલ્થ ઑવ્ ઇન્ડિપેન્ડન્ટ સ્ટેટ્સ’માંનું એક સાર્વભૌમ રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 48o ઉ. અ. અને 68o પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 27,17,300 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે ઉત્તર અને વાયવ્યમાં રશિયાની મુખ્ય ભૂમિથી, પૂર્વ…
વધુ વાંચો >કઝાન ઇલિયા
કઝાન, ઇલિયા (જ. 7 સપ્ટેમ્બર 1909, ઇસ્તંબુલ, તૂર્કી; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 2003) : અમેરિકાના સુવિખ્યાત સિને-દિગ્દર્શક, કારકિર્દીના પૂર્વકાળમાં નાટ્યઅભિનેતા અને નાટ્ય-દિગ્દર્શક. પિતા જ્યૉર્જ અને માતા એથેના સાથે તેમનું બાળપણ ઇસ્તંબુલ અને બર્લિનમાં વીત્યું. 1913માં પિતાએ ન્યૂયૉર્કમાં ગાલીચા વેચવાનો ધંધો શરૂ કરતાં કુટુંબ અમેરિકામાં સ્થાયી થયું. 1929ના મહામંદીના મોજામાં પિતાનો ધંધો…
વધુ વાંચો >કઝિન્સ જેમ્સ એચ. (ડૉ.)
કઝિન્સ, જેમ્સ એચ. (ડૉ.) [જ. 22 જુલાઈ 1873, બેલફાસ્ટ, ઉત્તર આયર્લૅન્ડ; અ. 20 ફેબ્રુઆરી 1956, મદનપલ્લી (Madanapalle)] : ભારતીય કલા અને સંસ્કારના સાચા અને નિષ્ઠાવાન સેવક અને કવિ. તરુણ વયે તેઓ આયર્લૅન્ડના જ્યૉર્જ રસેલ (એ.ઈ.) અને કવિ યેટ્સ જેવા કવિઓથી પ્રભાવિત થયા હતા. 1894થી કવિ તરીકેની તેમની કારકિર્દી શરૂ થઈ…
વધુ વાંચો >કઝિંજ કાલમ્ (1957)
કઝિંજ કાલમ્ (1957) : મલયાળમ લેખક, કેરળના પત્રકાર અને નેતા કે. પી. કેશવ મેનન(1886-1978)ની આત્મકથા. કઝિંજ કાલમ્ એટલે ભૂતકાળ. એમાં એમના જીવનનાં 70 વર્ષ સુધીની કહાણી છે. મલબારના મધ્યમવર્ગના કુટુંબમાં જન્મેલા મેનને કેરળ અને ચેન્નાઈમાં શિક્ષણ લઈ વિલાયત જઈ બૅરિસ્ટરની પદવી મેળવી. અભિમાન કે બડાશ વિના લેખકે તેમના જીવનનાં અનેક…
વધુ વાંચો >કટક
કટક : ઓડિસા રાજ્યનો કંઠારપ્રદેશીય જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 01’થી 21o 10′ ઉ. અ. અને 84o 58’થી 87o 03′ પૂ. રે. વચ્ચેનો 3932 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે ઉત્તર તરફ અંગુલ, ધેનકાનલ અને જાજપુર જિલ્લાઓથી, પૂર્વ તરફ કેન્દ્રપાડા અને જગતસિંગપુર…
વધુ વાંચો >કટચ્યુરિ (કલચુરિ) વંશ
કટચ્યુરિ (કલચુરિ) વંશ : દક્ષિણ ગુજરાતનો પ્રાચીન રાજવંશ. ત્રૈકૂટકોની સત્તાનો અસ્ત થતાં સૂરત જિલ્લાના દક્ષિણ ભાગ અને વલસાડ જિલ્લામાં કટચ્યુરિ વંશનું આધિપત્ય પ્રવર્ત્યું. તેમની રાજધાની પ્રાય: માહિષ્મતી હતી ને તે હૈહય જાતિના ગણાતા. દક્ષિણ ગુજરાતના આ કટચ્યુરિ રાજાઓ પરમ માહેશ્વર હતા. આ રાજાઓની વિજયછાવણી, ઉજ્જયિની, વિદિશા અને આનંદપુરમાં હતી. કવિ…
વધુ વાંચો >કટર ચાર્લ્સ અમી
કટર, ચાર્લ્સ અમી (જ. 14 માર્ચ 1837, બોસ્ટન; અ. 6 સપ્ટેમ્બર 1903, ન્યૂ હેમ્પશાયર) : પ્રસિદ્ધ અમેરિકન ગ્રંથાલયશાસ્ત્રી. તેમનું નામ તેમની વિસ્તારશીલ વર્ગીકરણ (expansive classification) પદ્ધતિની શોધને લીધે ગ્રંથાલયશાસ્ત્રીઓમાં સૌથી અગ્રિમ હરોળમાં છે. વેસ્ટ કેમ્બ્રિજમાં, મેસેચૂસેટસ ખાતે તેઓ તેમના દાદા અને ત્રણ ફોઈઓ સાથે રહ્યા હતા. તેઓ ચુસ્ત ધાર્મિક વાતાવરણમાં…
વધુ વાંચો >