૪.૦૪
કકુત્સ્થ (પૌરાણિક ઇતિહાસ)થી કટર, ચાર્લ્સ અમી
કચ-દેવયાની (1918)
કચ-દેવયાની (1918) : ભારતના રૂપેરી પરદે ગુજરાતની પ્રાદેશિક સાંસ્કૃતિક લાક્ષણિકતા રજૂ કરતી સર્વપ્રથમ ફિલ્મ. નિર્માતા : પાટણકર ઍન્ડ ફ્રેન્ડ્ઝ કંપની. ભાષા : મૂક ફિલ્મ, સબટાઇટલ સાથે એક કરતાં વધુ ભાષાઓમાં રજૂઆત. દિગ્દર્શન : દ્વારકાદાસ ના. સંપત. અભિનય : મિસ તારા, મિસ ઉષાબાલા અને અન્ય. કથાવસ્તુ જાણીતી પૌરાણિક કથા પર આધારિત…
વધુ વાંચો >કચનાર
કચનાર : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના ઉપકુળ સિઝાલ્પિની- ઓઇડીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Bauhinia variegata Linn. [સં. કાંચનાર (કોવિદા); હિં. કચનાર; મ., બં. કાંચન; ત. શેમાંદરે, શિવષ્પુ માંદિરે; મલ. કોવિદાર; ક. કોચાલે, કચનાર; તે. દેવકાંચન; અં. માઉન્ટેન એબ્નોય, ઑર્કિડ ટ્રી] છે. તેના સહસભ્યોમાં કચુકિયા, ગલતોરો, રામબાવળ, ગરમાળો, આવળ,…
વધુ વાંચો >કચરાનિકાલ
કચરાનિકાલ (waste disposal) : મનુષ્યની રોજિંદી પ્રવૃત્તિ, કૃષિકાર્ય તથા ઉદ્યોગોમાં ચાલતી વિવિધ પ્રવિધિઓને પરિણામે પેદા થતા કચરાનો, સ્વાસ્થ્યરક્ષણ તથા જાળવણી(conservation)ને તથા તેમાંના ઘટકોની શક્ય તેટલી ઉપયોગિતા લક્ષમાં રાખીને કરવામાં આવતો નિકાલ. કચરો ત્રણ સ્વરૂપમાં હોઈ શકે : ઘન કચરો (refuse), પ્રવાહી કચરો (drainage) અને વાયુરૂપ કચરો (ધુમાડો). આ ત્રણે સ્વરૂપમાંના…
વધુ વાંચો >કચાર
કચાર (Cachar) : અસમ રાજ્યનો જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 49′ ઉ. અ. અને 92o 48′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 3,786 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઉત્તર કચાર હિલ્સ જિલ્લો તથા મેઘાલય રાજ્ય, પૂર્વ તરફ મણિપુર રાજ્ય, દક્ષિણ તરફ મિઝોરમ રાજ્ય તેમજ પશ્ચિમ તરફ હલ્લાકાંડી અને…
વધુ વાંચો >કચ્છ
કચ્છ ગુજરાત રાજ્યનો અને ભારતનો સૌથી મોટો જિલ્લો અને ભૂતપૂર્વ દેશી રાજ્ય. કાચબા જેવા તેના આકારને કારણે અથવા કાદવવાળી ઉજ્જડ ભૂમિને કારણે તેનું નામ કચ્છ પડ્યું છે. આભીર કે આહીરોના વસવાટને કારણે તેને આભીરિયા કે આબીરિયા નામ પણ મળેલું છે. આ બંને નામો ત્રીજી-ચોથી સદી સુધી પ્રચલિત હતાં. પ્રાચીન કાળથી…
વધુ વાંચો >કચ્છનું રણ
કચ્છનું રણ : ભારતની પશ્ચિમે અને પાકિસ્તાનની દક્ષિણ અને પૂર્વ સરહદે આવેલું મોટું અને નાનું રણ. કચ્છનું રણ 22o 55′ ઉ. અ. અને 24o 43′ ઉ. અ. 68o 45′ પૂ. રે. અને 71o 46′ પૂ. રે. વચ્ચે આવેલું છે. બંને રણનું ક્ષેત્રફળ 27,300 ચોકિમી. છે. મોટું રણ પૂર્વ-પશ્ચિમ 256 કિમી.…
વધુ વાંચો >કચ્છનું સંસ્કૃતિદર્શન
કચ્છનું સંસ્કૃતિદર્શન (1959) : કચ્છની સંસ્કૃતિનું સર્વગ્રાહી દર્શન કરાવતો ગ્રંથ. લેખક રામસિંહજી કા. રાઠોડ. તેનાં 278 જેટલાં પૃષ્ઠોમાં અને 31 પ્રકરણોમાં કચ્છના ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિનું પ્રમાણમાં શ્રદ્ધેય કહી શકાય તેવું ચિત્ર મળે છે. એ માટે લેખકે પ્રાચીન ગ્રંથો, વિદેશીઓના લેખો, તામ્રપત્રો, સિક્કા, શિલાલેખો, લોકગાથાઓ, પાળિયા, મંદિરો, કળાના નમૂના વગેરેનો અહીં…
વધુ વાંચો >કચ્છનો અખાત
કચ્છનો અખાત : ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છના પ્રદેશોને જુદો પાડતો અખાત. કચ્છનો અખાત વોમાની ગામ આગળથી શરૂ થાય છે. તેની લંબાઈ 160 કિમી. અને મુખ આગળ પહોળાઈ 70 કિમી. છે, પણ મથાળા આગળ તે 12.8 કિમી. પહોળો છે. કંડલા, હંજસ્થળ અને નકટીની ખાડીઓ દ્વારા અખાતનું પાણી નાના રણમાં પ્રવેશે છે.…
વધુ વાંચો >કચ્છમિત્ર
કચ્છમિત્ર : કચ્છનું દૈનિક પત્ર. 1945માં શરદ શાહના તંત્રીપદે મુંબઈમાં ‘મિત્ર’ સાપ્તાહિકનો આરંભ થયો. એમાંથી ‘કચ્છમિત્ર’ બન્યું. 15-5-1952થી નાના કદના દૈનિક તરીકે તે ભુજમાંથી પ્રગટ થવા લાગ્યું. 21-7-1956થી કચ્છના સંસદસભ્ય ભવાનજી ખીમજીના પ્રયાસોથી તે વિધિસર સૌરાષ્ટ્ર ટ્રસ્ટને સોંપાયું. ઉત્તરોત્તર એનો વિકાસ થયો. એમાં 1980માં આધુનિક ઑફસેટ મશીન તેમજ પ્રોસેસ સ્ટુડિયો…
વધુ વાંચો >કજરી
કજરી : પૂર્વી ઉત્તરપ્રદેશનો પ્રસિદ્ધ લોકગીત પ્રકાર. આ ગીતો મુખ્યત્વે શ્રાવણ માસમાં ગવાય છે. આ મહિનામાં આકાશમાં આચ્છાદિત વાદળોની કાલિમા, જે કાજળ જેવી કાળી હોય છે તે પરથી તેનું નામાભિધાન થયાનું જણાય છે. પૂર્વી ભારતમાં ભાદરવા કૃષ્ણ ત્રીજને કજરી ત્રીજ કહેવામાં આવે છે અને વિવાહિત મહિલાઓ પતિના લાંબા આયુષ્ય માટે…
વધુ વાંચો >કકુત્સ્થ (પૌરાણિક ઇતિહાસ)
કકુત્સ્થ (પૌરાણિક ઇતિહાસ) : સૂર્યવંશના મનુવૈવસ્વતના પુત્ર ઇક્ષ્વાકુનો પૌત્ર. એનો પિતા વિકુક્ષિ અપરનામ શશાદ ઇક્ષ્વાકુનો જ્યેષ્ઠ પુત્ર હતો. આડિબક અસુર સાથેના યુદ્ધમાં ઇન્દ્રે તેની સહાય લીધેલી. વૃષભરૂપધારી ઇન્દ્રની ખાંધે બેસી તેણે આડિબકને પરાજિત કર્યો એથી એ કકુત્સ્થ (કકુદ્ + સ્થ = ખાંધ પર બેઠેલો) નામે ઓળખાયો. એનાં બીજાં બે નામ…
વધુ વાંચો >કક્કો
કક્કો : મધ્યકાલીન ગુજરાતી પદ્યપ્રકાર. આ પ્રકારનાં કાવ્યોમાં વર્ણમાળાનો પ્રત્યેક અક્ષર લઈને પ્રત્યેક પંક્તિ રચાઈ હોય છે. પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસંગ્રહમાં આવી કેટલીક પ્રાચીન કૃતિઓ સંગ્રહાઈ છે. એમાં પ્રત્યેક વર્ણથી આરંભાતી ઉપદેશાત્મક રચના હોય છે. જેમ કે ‘કક્કા કર સદગુરુનો સંગ’. પ્રીતમ, થોભણ, નાકર, ધીરો ઇત્યાદિ કવિઓએ આ પ્રકારનાં કાવ્યોની રચના…
વધુ વાંચો >કક્ષક :
કક્ષક : જુઓ ‘કક્ષા તથા કક્ષક’.
વધુ વાંચો >કક્ષક-સંકરણ
કક્ષક-સંકરણ : રાસાયણિક સહસંયોજક બંધ (covalent bond) બનવા પૂર્વે ઊર્જાનો થોડો તફાવત ધરાવતી પરમાણુ-કક્ષકોનું સંમિશ્રણ થતાં, એકસરખી ઊર્જા ધરાવતી તેટલી જ સંખ્યાની નવી કક્ષકો બનવાની પરિકલ્પના. પરમાણુઓની કક્ષકો વચ્ચે સંમિશ્રણ અથવા અતિવ્યાપન (over-lapping) થવાથી તેમની વચ્ચે બંધ બને છે અને પરિણામે સહસંયોજક અણુઓ રચાય છે. આ બંધની તાકાત કક્ષકો વચ્ચેના…
વધુ વાંચો >કક્ષા (orbit)
કક્ષા (orbit) : ખગોળવિજ્ઞાનમાં આકર્ષણ કરતા પદાર્થની આસપાસ પરિક્રમણ કરતા (revolving) પદાર્થનો માર્ગ. જેમ કે સૂર્યની આસપાસનો ગ્રહનો પરિક્રમણમાર્ગ કે ગ્રહની આસપાસનો ઉપગ્રહ(satellite)નો પરિક્રમણમાર્ગ. સત્તરમી સદીમાં જે. કૅપ્લર અને આઇઝેક ન્યૂટને કક્ષાનું નિયંત્રણ કરતા મૂળભૂત ભૌતિક નિયમો શોધ્યા અને વીસમી સદીમાં આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને સાપેક્ષવાદના વ્યાપક સિદ્ધાંતથી તેનું વધુ ચોક્કસ વર્ણન…
વધુ વાંચો >કક્ષા તથા કક્ષક
કક્ષા તથા કક્ષક : પરમાણુકેન્દ્રની આસપાસ ફરતા ઇલેક્ટ્રૉનનો પથ (કક્ષા) અને પરમાણુ અથવા અણુની આસપાસના જે ક્ષેત્રમાં ઇલેક્ટ્રૉન જોવા મળે અથવા હોવાની સંભાવના હોય તે ક્ષેત્ર. ભૌતિકશાસ્ત્રી નીલ બોહરે 1913માં orbit એટલે કે કક્ષા શબ્દનો સર્વપ્રથમ ઉપયોગ કરેલો. દરેક પરમાણુમાં બધા ઇલેક્ટ્રૉન આવી કક્ષાઓમાં પરિભ્રમણ કરે છે તેવી સંકલ્પના બોહરે…
વધુ વાંચો >કક્ષાના મૂલાંકો
કક્ષાના મૂલાંકો (elements of the orbit) : કક્ષાના વર્ણન માટે ઉપયોગમાં લેવાતા છ ભૌમિતિક ગુણધર્મો. તેના આધારે ગ્રહના ભાવિ સ્થાનની ગણતરી કરી શકાય છે. પદાર્થની કક્ષાના મૂલાંકો નિર્ણીત કરવામાં પદાર્થનાં ઓછામાં ઓછાં ત્રણ સ્થાનો(positions)નાં માપ લેવાં પડે છે. આ અવલોકનો નિયત સમયે લઈને કક્ષાની સારી એવી ચાપલંબાઈ આવરી લેવામાં આવે…
વધુ વાંચો >કક્ષાસન
કક્ષાસન : મંદિર-સ્થાપત્યનો એક ભાગ. કક્ષાસન ચંદ્રાવલોકન તરીકે પણ ઓળખાય છે. બેસવા માટેની ઊંચી કલાત્મક પથ્થરની બેઠકને કક્ષાસન કહે છે. કેટલાંક મંદિરના મંડપમાં કે શૃંગાર-ચોકીમાં, તો ક્યારેક બંનેમાં કક્ષાસનની રચના જોવા મળે છે. મંડપ કે શૃંગાર-ચોકીના પડખેના સ્તંભોને અડીને કક્ષાસન બાંધેલું હોય છે. બેઠકને અડીને ગોઠવેલી ઢળતી પથ્થરની નાની દીવાલ…
વધુ વાંચો >કક્ષીય યાંત્રિકી
કક્ષીય યાંત્રિકી (orbital mechanics) : અવકાશી કક્ષામાં તરતા મૂકેલા પદાર્થની શક્ય તમામ ગતિઓનું સર્વેક્ષણ કરીને એ ઉપરથી સંશોધન માટેના અપેક્ષિત તંત્રના ભાવિ પ્રવર્તન પરત્વે જાણકારી આપતો ગતિવાદ. ગ્રહોની ગતિના કૅપ્લરના નિયમો, કોપરનિકસ, ટાઇકોબ્રાહે અને ગેલિલિયોનું અવકાશી યાંત્રિકી અંગેનું પ્રદાન વગેરે ન્યૂટનના નિયમોનાં પરિણામોનાં વિશિષ્ટ સ્વરૂપો છે. ન્યૂટને આ બધા કાર્યને…
વધુ વાંચો >કક્ષીય વેગ
કક્ષીય વેગ (orbital velocity) : કુદરતી કે કૃત્રિમ ઉપગ્રહને કક્ષામાં રાખવા માટે આપવો પડતો પર્યાપ્ત વેગ. ગતિશીલ પદાર્થનું જડત્વ (inertia) તેને સુરેખામાં ગતિમાન રાખવા યત્ન કરે છે, જ્યારે ગુરુત્વાકર્ષણનું બળ તેને નીચે ખેંચવા યત્ન કરે છે. આમ ઉપવલયી કે વર્તુળાકાર કક્ષીય માર્ગ ગુરુત્વાકર્ષણ અને જડત્વ વચ્ચેનું સંતુલન દર્શાવે છે. પર્વતની…
વધુ વાંચો >