૩.૨૬
ઍસ્બેસ્ટૉસતંતુતાથી ઑક્સીન
ઓક્લાહોમા (રાજ્ય)
ઓક્લાહોમા (રાજ્ય) : અમેરિકાનાં સંયુક્ત રાજ્યોમાંનું દક્ષિણ-મધ્ય ભાગમાં આવેલું રાજ્ય. તે 330 35′ ઉ. અ. અને 370 ઉ. અ. અને 940 29′ પ. રે.થી 1030 પ. રે.ની વચ્ચે આવેલું છે. 1907માં છેંતાલીસમા રાજ્ય તરીકે અમેરિકાના સંઘમાં તેને પ્રવેશ મળ્યો હતો. આ રાજ્યની ઉત્તરે કાન્સાસ, ઈશાનમાં મીસૂરી, પૂર્વ તરફ આરકાન્સાસ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >ઓક્લાહોમા (શહેર)
ઓક્લાહોમા (શહેર) : અમેરિકાના ઓક્લાહોમા રાજ્યની રાજધાની તથા દેશનાં મોટાં વિમાની ઉડ્ડયન અને સંચાલન-મથકોમાંનું એક. ભો. સ્થા. : 350 28′ ઉ. અ. અને 970 30′ પ. રે. ઓક્લાહોમા એટલે ‘red people’. ઉત્તર કૅનેડિયન નદી પર તે રાષ્ટ્રપ્રમુખના જાહેરનામા (1889) દ્વારા વસાવેલું છે. શહેર વિસ્તારની વસ્તી 6,81,054 (2020) છે. તેનો ભૌગોલિક…
વધુ વાંચો >ઑક્સફર્ડ
ઑક્સફર્ડ : ઇંગ્લૅન્ડના ઑક્સફર્ડશાયર જિલ્લાનું મહત્વનું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 510 46’ ઉ. અ. અને 10 15’ પ. રે.. તે થેમ્સ નદીના ઉપરવાસમાં ચૅરવેલ નદી સાથે થતા સંગમસ્થાન પર ઉત્તર કાંઠે વસેલું છે. ઑક્સફર્ડમાં થેમ્સ નદી આઇસિસ નામથી ઓળખાય છે. લંડનથી વાયવ્યમાં તે આશરે 80 કિમી. જેટલા અંતરે આવેલું છે.…
વધુ વાંચો >ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી
ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી : બ્રિટનની અગ્રગણ્ય યુનિવર્સિટી. 1167ની સાલમાં પૅરિસ યુનિવર્સિટીમાં બ્રિટિશ વિદ્યાર્થીઓને પ્રવેશ મળતો બંધ થતાં બારમી સદીના અંતભાગમાં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના થઈ. શરૂઆતમાં તે પૅરિસ યુનિવર્સિટીના નમૂના પર રચાઈ હોવાથી તેમાં ધર્મ, કાયદાશાસ્ત્ર, ચિકિત્સા અને વિનયનના અભ્યાસક્રમો શીખવાતા હતા. એ અરસામાં યુનિવર્સિટીનાં પોતાનાં મકાનો ન હતાં, પણ ભાડાનાં મકાનોમાં…
વધુ વાંચો >ઑક્સાઇડ
ઑક્સાઇડ : ઑક્સિજનનાં અન્ય તત્વ સાથેનાં દ્વિઅંગી (binary) સંયોજનો. સીધી કે આડકતરી રીતે હિલિયમ, નિયૉન અને આર્ગોન સિવાયનાં બધાં જ તત્વો ઑક્સાઇડ આપે છે. મોટાભાગની ધાતુઓના ઑક્સાઇડ આયનિક હોય છે; દા. ત., મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડ સોડિયમ કલૉરાઇડનું બંધારણ અપનાવે છે. અધાતુઓના તથા નિર્બળ ધાતુઓના ઑક્સાઇડ સહસંયોજક પ્રકારના હોય છે, જેમાં સ્વતંત્ર…
વધુ વાંચો >ઑક્સિજન (O)
ઑક્સિજન (O) : આવર્તક કોષ્ટકના 16મા (અગાઉ VI) સમૂહનું જીવનપોષક તથા ઉદ્યોગમાં ઉપયોગી ઋણવિદ્યુતીય તત્વ. કાર્લ વિલ્હેલ્મ શીલે નામના સ્વીડિશ રસાયણજ્ઞે 1772ના અરસામાં પોટૅશિયમ નાઇટ્રેટ તથા મર્ક્યુરી(II) ઑક્સાઇડને ગરમ કરીને સૌપ્રથમ ઑક્સિજન મેળવ્યો. અંગ્રેજ રસાયણજ્ઞ જૉસેફ પ્રિસ્ટલીએ મર્ક્યુરી(II) ઑક્સાઇડને ગરમ કરીને ઑક્સિજન મેળવ્યો અને આ શોધ 1774માં (શીલેથી પહેલાં) પ્રકાશિત…
વધુ વાંચો >ઑક્સિજન-ચક્ર
ઑક્સિજન-ચક્ર : સર્વે સજીવ કારકો માટે ઑક્સિજન અત્યંત આવશ્યક છે. વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓમાં – જારક શ્વસન કરનાર કારકો(aerobic respiration)માં શ્વસનની ક્રિયામાં ઑક્સિજન વપરાય છે અને અંતે વાતાવરણમાં અને પાણીમાં કાર્બનડાયૉક્સાઇડ (CO2) રૂપે બહાર આવે છે. પ્રકાશસંશ્લેષણની ક્રિયા દરમિયાન હરિત વનસ્પતિઓમાં કાર્બોહાઇડ્રેટ પદાર્થોના સંશ્લેષણમાં કાર્બનડાયૉક્સાઇડ અગત્યના પૂરક પદાર્થ તરીકે ઉપયોગી છે.…
વધુ વાંચો >ઑક્સિજન-વાહકો
ઑક્સિજન-વાહકો : જૈવિક પ્રક્રિયાઓમાં ઑક્સિજનનું વહન કરનાર સંકીર્ણ કાર્બનિક અણુઓ. ઑક્સિજન અણુ (O2) લિગેન્ડ તરીકે સંકીર્ણમાં જોડાય તેને ઑક્સિજનીકરણ કહે છે અને આ લિગેન્ડ ડાઈઑક્સિજન તરીકે ઓળખાય છે. આ પ્રક્રિયા ઉપચયનથી ભિન્ન છે કારણ તેમાં ઑક્સિજન અણુ તેની અનન્યતા (identity) ગુમાવતો નથી. ફેફસાંમાં રક્તના હીમોગ્લોબિનમાંનું આયર્ન ઑક્સિજન સાથે પ્રતિવર્તી (reversible)…
વધુ વાંચો >ઑક્સિડેશન [એકમ પ્રક્રમ (unit process) તરીકે]
ઑક્સિડેશન [એકમ પ્રક્રમ (unit process) તરીકે] રાસાયણિક ઉદ્યોગમાં રસાયણોના સંશ્લેષણમાં વપરાતો અતિ ઉપયોગી પ્રક્રમ. આ પ્રક્રમોની સંખ્યા મોટી છે અને તેમના પ્રકાર તથા તેમની ચોખ્ખી અસરોમાં ઘણું વૈવિધ્ય છે. આ પ્રક્રમના અગત્યના પ્રકારો ઉદાહરણો સહિત નીચે પ્રમાણે છે : (1) વિહાઇડ્રોજનીકરણ (dehydration) પ્રાથમિક આલ્કોહૉલમાંથી આલ્ડિહાઇડ અને દ્વિતીયક આલ્કોહૉલમાંથી કિટોન મળે…
વધુ વાંચો >ઑક્સિડેશન આંક
ઑક્સિડેશન આંક : કોઈ તત્વ કે આયનની ઉપચયન સ્થિતિ કે અવસ્થા દર્શાવતો આંક. આ આંક નક્કી કરવા માટે તત્વનું પરમાણુ કેટલા ઇલેક્ટ્રૉન સ્વીકારે છે કે ગુમાવે છે તે બાબત ગણતરીમાં લેવામાં આવે છે. આ માટે પ્રત્યેક સંયોજનને આયનિક પ્રકારના બંધનથી નિર્મિત થયેલું માનવામાં આવતું હોઈ ઑક્સિડેશન આંકની વિભાવના કાલ્પનિક ગણી…
વધુ વાંચો >ઍસ્બેસ્ટૉસતંતુતા
ઍસ્બેસ્ટૉસતંતુતા (asbestosis) : ઍસ્બેસ્ટૉસના તાંતણાથી થતો શ્વસનતંત્રનો રોગ. ઍસ્બેસટૉસ તંતુમય ખનિજ પદાર્થ છે અને તે કૅનેડા, રશિયા અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક અને રાજસ્થાનમાં તેની ખાણો આવેલી છે, પરંતુ ત્યાં તેનું ઘણું ઓછું ઉત્પાદન થાય છે. હાઇડ્રેટેડ કૅલ્શિયમ-મૅગ્નેશિયમ સિલિકેટ સહિતના છ પ્રકારના તંતુમય સિલિકેટને ઍસ્બેસ્ટૉસના…
વધુ વાંચો >એહમદ, ફાતિમા
એહમદ, ફાતિમા (જ. 1940, હૈદરાબાદ, આંધ્રપ્રદેશ) : આધુનિક ભારતીય મહિલા-ચિત્રકાર. હૈદરાબાદની કૉલેજ ઑવ્ ફાઇન આર્ટમાંથી ચિત્રકલાનો ડિપ્લોમા મેળવ્યો. ભારતભરમાં પોતાનાં ચિત્રોનાં ઘણાં વૈયક્તિક પ્રદર્શનો તેમણે કર્યાં છે. વળી ભારત તેમજ વિદેશોમાં યોજાતાં ઘણાં સમૂહપ્રદર્શનોમાં પણ ભાગ લીધો છે. 1967માં તેમણે પૅરિસયાત્રા અને 1969માં જર્મનીયાત્રા કરી હતી. 1974થી 1976 સુધી તેમણે…
વધુ વાંચો >એહર્લિક પૉલ
એહર્લિક, પૉલ (જ. 14 માર્ચ 1845, સ્ટ્રેહલન, સિલેશિયા, પ્રુશિયા; અ. 20 ઑગસ્ટ 1915, બેડહેમ્બર્ગ વૉર ડર હોહે, જર્મની) : ‘ફિઝિયૉલૉજી અને મેડિસિન’ના નોબેલ પારિતોષિક(1908)ના એલી મેચનીકોફ સાથે સહવિજેતા. સંશોધનનો વિષય હતો ઉપદંશ(syphilis)ની સૌપ્રથમ અસરકારક ચિકિત્સા. આ જર્મન તબીબી વિજ્ઞાનીએ લોહી અને તેના રોગો, પ્રતિરક્ષાવિદ્યા (immunology) અને રસાયણચિકિત્સા(chemotherapy)ના વિષયોમાં મૂળભૂત સંશોધન…
વધુ વાંચો >એળિયો
એળિયો : જુઓ કુંવારપાઠું.
વધુ વાંચો >એળુતચન કે. એન.
એળુતચન, કે. એન. (જ. 21 મે 1911, ચેરપાલચેરી, કેરળ; અ. 28 ઑક્ટોબર 1981, કેરાલા) : કેરળના પ્રખ્યાત સંસ્કૃત કવિ. તેમને તેમની સંસ્કૃત કૃતિ ‘કેરળોદય:’ (મહાકાવ્ય) માટે 1979ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે મલયાળમ, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજીમાં એમ.એ.ની અને મલયાળમ સાહિત્યમાં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. કેટલીક છૂટીછવાઈ નોકરી…
વધુ વાંચો >ઍંગ્લર ગુસ્તાવ હાઇન્રીખ ઍડૉલ્ફ
ઍંગ્લર ગુસ્તાવ હાઇન્રીખ ઍડૉલ્ફ (જ. 25 માર્ચ 1844, સાગાન; અ. 10 ઑક્ટોબર 1930, બર્લિન) : વિખ્યાત જર્મન વર્ગીકરણવિજ્ઞાની. તેમણે 1866માં બ્રેસ્લો યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી. પ્રાપ્ત કરી ચાર વર્ષ અધ્યાપનકાર્ય કર્યું; 1871માં મ્યૂનિકના વનસ્પતિવિજ્ઞાન વિભાગના વનસ્પતિ-સંગ્રહાલય(herbarium)માં નિયુક્તિ મેળવી; 1878માં કીલ યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપકપદ સ્વીકાર્યું; 1884માં બ્રેસ્લોના વનસ્પતિઉદ્યાનના નિયામક થયા અને અધ્યાપનકાર્ય ચાલુ રાખ્યું.…
વધુ વાંચો >ઍંગ્લો-ઑસ્ટ્રેલિયન ઑબ્ઝર્વેટરી
ઍંગ્લો-ઑસ્ટ્રેલિયન ઑબ્ઝર્વેટરી : ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ, ઑસ્ટ્રેલિયામાં આવેલા શહેર કૂનાબરાબ્રાનથી 29 કિમી. અંતરે સાઇડિંગ સ્પ્રિંગ ઑબ્ઝર્વેટરી (ઊંચાઈ, 1165 મી.) પાસે જ, બ્રિટિશ અને ઑસ્ટ્રેલિયન સરકારોના સંયુક્ત ઉપક્રમે ચાલતી ઑબ્ઝર્વેટરી. તેમાં યુ. કે. સાયન્સ રિસર્ચ કાઉન્સિલ દ્વારા નિર્મિત 122 સેમી. શ્મિટ ટેલિસ્કોપ(f = 183 સેમી.)ને 1973થી કાર્યાન્વિત કરવામાં આવ્યું છે. તેના…
વધુ વાંચો >એંજલનો નિયમ
એંજલનો નિયમ : ઓગણીસમી સદીના જર્મન આંકડાશાસ્ત્રી એંજલે (Christian Lorenz Ernst Engel) વ્યક્તિની આવક અને તેમાંથી કરવામાં આવતી જુદા જુદા સ્વરૂપની વપરાશ વચ્ચેના પ્રમાણ અંગે તારવેલો સામાન્ય નિયમ. 1857માં એંજલે જર્મનીના સેક્સની પરગણાના ત્રણ વર્ગો – શ્રમિકો, મધ્યમ વર્ગ તથા ધનિક વર્ગ-ની આવક તથા વપરાશી ખર્ચની વિગતોને આધારે કૌટુંબિક અંદાજપત્રોના…
વધુ વાંચો >ઍંજલ્સ, ફ્રેડરિક
ઍંજલ્સ, ફ્રેડરિક (જ. 28 નવેમ્બર 1820, બાર્મેન, પ્રુશિયા; અ. 5 ઑગસ્ટ 1895, લંડન) : જર્મન સમાજવાદી ચિંતક, કાર્લ માર્કસનો નિકટનો સાથી તથા ક્રાંતિકારી માર્કસવાદી વિચારસરણીના ઘડતરમાં પાયાનું યોગદાન આપનાર સુવિખ્યાત દાર્શનિક. ઇંગ્લૅન્ડના ઔદ્યોગિક નગર માન્ચેસ્ટર ખાતે પિતાનું કારખાનું હોવાથી ફ્રેડરિકનું મોટાભાગનું જીવન ઇંગ્લૅન્ડમાં પસાર થયું હતું. 1844માં પૅરિસ ખાતે માકર્સ…
વધુ વાંચો >એંજિનિયર, ફરોખ
એંજિનિયર, ફરોખ (જ. 25 ફેબ્રુઆરી 1938, મુંબઈ) : ભારતના ચપળ વિકેટકીપર તથા આક્રમક ઓપનિંગ બૅટ્સમૅન. પારસી કુટુંબમાં જન્મ. મુંબઈની ડૉન બોસ્કો નામની અંગ્રેજી માધ્યમની શાળામાં અભ્યાસ. પરંતુ એ શાળામાં ક્રિકેટનું બૅટ ઝાલવાનો પ્રસંગ ન આવ્યો. પુણે ખાતે શિવાજી મિલિટરી સ્કૂલમાં ફરોખને ક્રિકેટના પાઠ શીખવા મળ્યા. શાળાકીય અભ્યાસ પૂરો થતાં માટુંગાની…
વધુ વાંચો >