૨.૦૬
આયારંગસુત્તથી આરઝી હકૂમત
આયારંગસુત્ત (આચારાંગસૂત્ર)
આયારંગસુત્ત (આચારાંગસૂત્ર) : જૈન શાસ્ત્રોમાં સૌથી પ્રાચીન દ્વાદશાંગમાંનો મહત્વનો સૂત્રગ્રંથ. તેને અંગોનો સાર કહ્યો છે. જ્ઞાતાધર્મકથાઓમાં એનો સામાયિક નામે ઉલ્લેખ કરેલો છે. આમાં બે શ્રુતસ્કંધ છે. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં નવ અધ્યયન છે. તે બંભચેર (બ્રહ્મચર્ય) કહેવાય છે. તેમાં 44 ઉદ્દેશક છે. દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધમાં 16 અધ્યયન છે, જે ત્રણ ચૂલિકાઓમાં વિભક્ત છે.…
વધુ વાંચો >આયુર્મર્યાદા
આયુર્મર્યાદા : સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં વિભિન્ન દેશકાળનાં માનવ-જૂથોનો સરેરાશ માનવી કેટલાં વર્ષનું જીવન જીવી શકશે તે દર્શાવતો સમયાવધિ. તેને સરેરાશ આયુષ્ય કે અપેક્ષિત જીવનમર્યાદા (expectancy of life) પણ કહી શકાય. આયુર્મર્યાદા અંગેની સર્વપ્રથમ સારણી ઇંગ્લૅન્ડમાં 1853 માં પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. ભારતમાં વસ્તીગણતરી થયા પછી તેને અંગેની વિગતો સાથે ભારતના નાગરિકોના…
વધુ વાંચો >આયુર્વેદ : ભારતીય ચિકિત્સાવિજ્ઞાન
આયુર્વેદ : ભારતીય ચિકિત્સાવિજ્ઞાન ભારતનું વૈદક અંગેનું અતિપ્રાચીન શાસ્ત્ર. વેદની જેમ આયુર્વેદની ઉત્પત્તિને પણ દિવ્ય માનવામાં આવી છે. ચરક, સુશ્રુતાદિ આચાર્યો આયુર્વેદને અથર્વવેદનો ઉપવેદ માને છે. જ્ઞાનપરંપરામાં એમ મનાય છે કે સૌપ્રથમ બ્રહ્મદેવે આયુર્વેદનું સ્મરણ કર્યું. તેમણે તે દક્ષ પ્રજાપતિને આપ્યું અને તેમની પાસેથી પ્રાપ્ત કરીને અશ્વિનીકુમારો દેવોના ચિકિત્સક તરીકે…
વધુ વાંચો >આયોજન
આયોજન (1 ) (planning) : કંઈ પણ કરતાં પહેલાં તેના વિશે વિચારણાની પ્રક્રિયા વડે લક્ષ્ય, સાધન, પદ્ધતિઓ, પ્રક્રિયાઓ અને મૂલ્યાંકનનાં ધોરણ વગેરેના સંકલિત માળખાની રચના કરવી તે. નક્કી કરેલાં કાર્યો પૂરાં કરવાનો તે એક નિશ્ચિત માર્ગ છે. મૂળભૂત રીતે દીર્ઘદૃષ્ટિ અને સૂઝ કેળવવાની તે એક બૌદ્ધિક કસરત છે. બૌદ્ધિક કસરતની…
વધુ વાંચો >આયોજન-આર્થિક
આયોજન, આર્થિક સમયના નિશ્ચિત ગાળામાં પૂર્વનિર્ધારિત હેતુઓ તથા ઉત્પાદનના લક્ષ્યાંકો સિદ્ધ કરવા માટે તથા તે દિશામાં સમાજમાં ઉપલબ્ધ સાધનોના ઇષ્ટતમ ઉપયોગ માટે રાજ્ય જેવી જાહેર સંસ્થા દ્વારા અર્થતંત્રને લગતા મહત્વના નિર્ણયો રૂપે થતું આયોજન. આર્થિક આયોજન એ મહત્વના આર્થિક નિર્ણયો લેવાની તથા તેને કાર્યાન્વિત કરવાની એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિ છે. મુક્ત…
વધુ વાંચો >આયોડિન (આયુર્વિજ્ઞાન)
આયોડિન (આયુર્વિજ્ઞાન) : શરીરમાં રહેલા કુલ આશરે 20થી 25 મિગ્રા. (157-197 માઇક્રોમોલ) જેટલા આયોડિનમાંનું લગભગ બધું જ આયોડિન ગલગ્રંથિ(thyroid gland)માં હોય છે. તે ગલગ્રંથિના અંત:સ્રાવો ઉત્પન્ન કરવામાં વપરાય છે. સામાન્ય માણસને દરરોજ 15૦ માઇક્રોગ્રામ (1.18 માઇક્રોમોલ) આયોડિનની અથવા 197 માઇકોગ્રામ પોટૅશિયમ આયોડાઇડની જરૂર પડે છે. આયોડિન ધરાવતા મુખ્ય આહારી પદાર્થોને…
વધુ વાંચો >આયોડિન (રસાયણ)
આયોડિન (રસાયણ) : આવર્તક કોષ્ટકના 17 મા (અગાઉના VII अ) સમૂહના હેલોજન કુટુંબનું રાસાયણિક અધાતુ તત્વ. સંજ્ઞા I. ૫. ક્રમાંક 53. ૫. ભાર 126.90. ફ્લૉરીન, ક્લોરિન, બ્રોમીન અને ઍસ્ટેટીન તેના સહસભ્યો છે. 1811 માં પોટૅશિયમ નાઇટ્રેટના ઉત્પાદનમાં કૂર્ત્વાએ આયોડિન મેળવ્યું. દરિયાઈ શેવાળની રાખને સાંદ્ર સલ્ફ્યુરિક ઍસિડની માવજત આપતાં કાળાશ પડતો…
વધુ વાંચો >આયોડિન આંક અથવા આયોડિન-મૂલ્ય
આયોડિન આંક અથવા આયોડિન-મૂલ્ય (Iodine Number or Iodine Value) : તૈલી પદાર્થોની અસંતૃપ્તતા (unsaturation) દર્શાવવાનું માપ. સો ગ્રામ તેલ, ચરબી, રબર અથવા મીણને સંતૃપ્ત કરવા માટે જરૂરી આયોડિનના જથ્થાને (ગ્રામમાં) આયોડિન-આંક કહે છે. આ આંક નક્કી કરવા માટે તૈલી પદાર્થનું ચોક્કસ વજન કાર્બન ટેટ્રાક્લોરાઇડમાં લઈ તેમાં જરૂર કરતાં વધુ આયોડિન…
વધુ વાંચો >આયોડોફૉર્મ
આયોડોફૉર્મ (ટ્રાઇઆયોડોમિથેન) : આછા લીલાશ પડતા પીળા રંગનું, સ્ફટિકમય, વિશિષ્ટ ઉગ્ર વાસ ધરાવતું, આયોડિનયુક્ત કાર્બનિક સંયોજન. સૂત્ર CHI3. સૌપ્રથમ આ પદાર્થ 1822માં બનાવવામાં આવ્યો હતો. ગ.બિં., 11.90 સે. પાણીમાં અદ્રાવ્ય, પરંતુ આલ્કોહૉલ, ઈથર, બેન્ઝિન, એસિટોન વગેરે કાર્બનિક દ્રાવકોમાં દ્રાવ્ય છે. આલ્કલી અથવા આલ્કલી કાર્બોનેટની હાજરીમાં આલ્કોહૉલ અથવા એસિટોન સાથે આયોડિનની…
વધુ વાંચો >આયોનિક
આયોનિક : પાશ્ચાત્ય દેશોના શાસ્ત્રીય સ્થાપત્યમાં સ્તંભના વિવિધ પ્રકારોમાંનો એક. આ પ્રકારના સ્તંભનો ઉપયોગ એશિયા માઇનોરમાં લગભગ ઈસુ પૂર્વેની છઠ્ઠી સદીમાં પ્રચલિત થયો. બીજા પ્રકારના સ્તંભો ડૉરિક, કૉરિન્થિયન, ટસ્કન સહિત વિટ્રુવિયસે વર્ણવ્યા છે. ઈ. સ. 1540 માં સર્લીઓએ એક પુસ્તક લખીને આ સ્તંભોનાં રચના અને પ્રમાણ વિશે વિસ્તૃત માહિતી સ્થપતિઓ…
વધુ વાંચો >આયોનિયન (પ્રજા)
આયોનિયન (પ્રજા) : આ નામે ઓળખાતા પ્રાચીન ગ્રીસનિવાસીઓ. એશિયા માઇનોર(અનાટોલિયા)ના પશ્ચિમ કિનારા પર હરમુસ (Hermus) તથા મેઇન્ડર (Maeander) નદીઓની વચ્ચેની સાંકડી પટ્ટીનો ભૂભાગ આયોનિયા નામથી ઓળખાય છે. પૂર્વના વતની એશિયાવાસીઓ તો બધી જ ગ્રીક પ્રજાને આયોનિયન પ્રજા તરીકે ઓળખતા રહ્યા છે. ડૉરિયનોના આક્રમણથી પોતાનો બચાવ કરવા માટે ઈ. સ. પૂ.…
વધુ વાંચો >આયોનિયન સમુદ્ર
આયોનિયન સમુદ્ર : ભૂમધ્ય સમુદ્રના મધ્યવિસ્તારમાં આવેલો ભાગ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 360થી 400 ઉ. અ. અને 150 થી 210 પૂ. રે. વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેની પૂર્વ તરફ આલ્બેનિયા અને ગ્રીસ, પશ્ચિમ તરફ સિસિલી અને ઇટાલી તથા ઉત્તર તરફ ઍડિયાટ્રિક સમુદ્ર આવેલા છે. તે ઓટ્રન્ટોની સામુદ્રધુનીથી એડ્રિયાટિક સમુદ્ર સાથે…
વધુ વાંચો >આયૉનેસ્કો, યૂજિન
આયૉનેસ્કો, યૂજિન (જ. 26 નવેમ્બર 1912, સ્લાતિના, રુમાનિયા; અ. 28 માર્ચ 1994, પૅરિસ, ફ્રાન્સ) : ફ્રેંચ નાટ્યકાર અને ઍબ્સર્ડ થિયેટરના પ્રણેતા. ફ્રેન્ચ માતા અને રુમાનિયન પિતાના પુત્ર. બાળપણ ફ્રાંસમાં વીત્યું. 1925 થી 1938સુધીનાં વર્ષો રુમાનિયામાં ગાળ્યાં. ત્યાં ફ્રેન્ચ ભાષાના શિક્ષકની લાયકાત મેળવી અને 1936 માં લગ્ન કર્યું. 1939 માં શિષ્યવૃત્તિ…
વધુ વાંચો >આયોવા
આયોવા : યુ. એસ.ની મધ્ય પશ્ચિમમાં આવેલું રાજ્ય. તે આશરે 400 3૦´ થી 430 3૦´ ઉ. અ. અને 9૦0 ૦૦´થી 970 00´ પ. રે. વચ્ચેનો1,45,752ચો.કિમી જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે મિનેસોટા, પૂર્વે વિસ્કૉન્સિન અને ઇલિનૉય, દક્ષિણે મિસૂરી તથા પશ્ચિમે નેબ્રાસ્કા અને દક્ષિણ ડાકોટા રાજ્યો આવેલાં છે. દેશના મધ્ય-પશ્ચિમમાં…
વધુ વાંચો >આર. આર. વીણાતારક
આર. આર. વીણાતારક (R. R. Lyrae) : એક પ્રકારના વીણા-તારામંડળ(Lyrae)માંના રૂપવિકારી (variable) તારા. વિલ્હેમ્લીના ફ્લેમિંગે (1899-1910)માં આ પ્રકારના 222 તારાઓ અને સ્ફોટક તારાઓ (novae) શોધી કાઢેલા. જે તારાઓના તેજમાં આવર્તી (periodic) વધઘટ થતી હોય તેમને પરિવર્તનશીલ કે રૂપવિકારી તારા કહે છે. તારો ઝાંખો બની પાછો મૂળ જેટલો તેજસ્વી થાય તેટલા…
વધુ વાંચો >આર. એન. એ.
આર. એન. એ. (Ribonucleic acid – RNA) : સજીવોનાં આનુવંશિક લક્ષણોના સંચારણ (transmission) માટે અગત્યના એવા રાઇબોન્યૂક્લિયોટાઇડ અણુએકમોના બહુલકો. પ્રત્યેક ન્યૂક્લિયોટાઇડમાં બેઇઝ તરીકે પ્યુરિન અથવા પિરિમિડાઇનનો એક અણુ હોય છે. તે રાઇબોઝ શર્કરા-અણુના પહેલા કાર્બન સાથે જોડાયેલો હોય છે, જ્યારે તેના પાંચમા કાર્બન સાથે ફૉસ્ફેટનો અણુ જોડાયેલો હોય છે. સામાન્યપણે…
વધુ વાંચો >આરકાન્સાસ (નદી)
આરકાન્સાસ (નદી) : યુ. એસ.માં આવેલી મિસિસિપી નદીને મળતી મોટી નદી. ભૌગોલિક સ્થાન : 340 00´ ઉ. અ. અને 910 00´ પ. રે. (સંગમસ્થળ). તે મધ્ય કૉલોરાડોમાં રૉકી પર્વતમાળામાંથી લીડવીલ નજીકની સવૉચ (Sawatch) હારમાળામાંથી નીકળે છે. ત્યાંથી તે અગ્નિ (પૂર્વ-અગ્નિ) તરફ 2,330 કિમી.ના અંતર માટે વહે છે. તે કૉલોરાડો, કાન્સાસ,…
વધુ વાંચો >આરકાન્સાસ (રાજ્ય)
આરકાન્સાસ (રાજ્ય) : યુ. એસ.નું દક્ષિણમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : 330 થી 360 30૦’ ઉ. અ. અને 900 થી 940 30′ પ. રે.. તેની ઉત્તરે મિસુરી, દક્ષિણે લુઇઝ્યિાના, ઉત્તર-પૂર્વમાં ટેનિસી અને મિસિસિપી, પશ્ચિમે ટેક્સાસ અને ઓક્લાહોમા આવેલાં છે. લિટલ રૉક શહેર આ રાજ્યનું પાટનગર છે. રાજ્યનો વિસ્તાર 1,37,754 ચોકિમી. તથા…
વધુ વાંચો >આર. કે. ફિલ્મ્સ
આર. કે. ફિલ્મ્સ : ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા, નિર્દેશક તથા અભિનેતા રાજ કપૂર દ્વારા સ્થાપિત ચિત્રપટનિર્માણસંસ્થા. સ્થળ : આર. કે. સ્ટુડિયોઝ, ચેમ્બુર, મુંબઈ. વીસમી સદીના પાંચમા દાયકામાં આ સંસ્થાએ ચલચિત્રનિર્મિતિનું કાર્ય શરૂ કર્યું હતું. ‘આગ’ (1948) તેનું પ્રથમ સોપાન હતું. તે ઉપરાંત આ સંસ્થાને ઉપક્રમે ‘બરસાત’, ‘આવારા’, ‘શ્રી 420’, ‘જિસ દેસ મેં…
વધુ વાંચો >આરઝી હકૂમત
આરઝી હકૂમત : જૂનાગઢની સમાંતર સરકાર (1947). સૌરાષ્ટ્રનાં 222 રજવાડાંઓમાં જૂનાગઢ સૌથી મોટું રાજ્ય હતું. તેની 82 % વસ્તી હિંદુ હતી. તેની ચારે બાજુ ભારત સાથે જોડાયેલાં દેશી રજવાડાં હતાં અને મોટા ભાગનાં દેશી રાજ્યોએ ભારત સાથે જોડાવાના કરાર કર્યા હતા; છતાં જૂનાગઢના નવાબ મહોબતખાન ત્રીજા (1911-1947)એ 15 ઑગસ્ટ, 1947…
વધુ વાંચો >