૨૫.૨3
હોમરૂલ આંદોલનથી હોલો
હોયલે એડમન્ડ
હોયલે, એડમન્ડ (જ. 1671/72; અ. 29 ઑગસ્ટ 1769, લંડન) : ગંજીપત્તાની રમત વિશે વ્યાવસાયિક રીતે લખાણ કરનાર પ્રથમ અંગ્રેજ લેખક. તેમણે રચેલા ‘વ્હિસ્ટ’ના નિયમો ‘એકૉર્ડિન્ગ ટુ હોયલે’ તરીકે જાણીતા થયા છે એ રીતે હોયલેના બનાવેલા નિયમોનો દુનિયાભરમાં બધે સ્વીકાર થયો છે. એડમન્ડ હોયલે હોયલે 70 વર્ષના થયા ત્યાં સુધી તેમને…
વધુ વાંચો >હોયસળ
હોયસળ (ઈ. સ. 11મીથી 14મી સદીનો પૂર્વાર્ધ) : મૈસૂરમાં ગંગવાડીની વાયવ્યે પર્વતાળ પ્રદેશના હોયસળ વંશના રાજાઓ. હોયસળો યાદવકુળના હતા. હોયસળ વંશના રાજાઓએ શિલાલેખોમાં પોતાને ‘યાદવકુલતિલક’ અથવા ‘ચંદ્રવંશીય ક્ષત્રિય’ જણાવ્યા છે. તેમના રાજ્યનો વિસ્તાર હાલના મૈસૂર પ્રદેશમાં હતો અને તેમનું પાટનગર દ્વારસમુદ્રમાં હતું. તેઓ કોઈ વાર દક્ષિણના ચોલ તથા કોઈ વાર…
વધુ વાંચો >હોયસળેશ્વરનું મંદિર હલેબીડ
હોયસળેશ્વરનું મંદિર, હલેબીડ : ચાલુક્ય શૈલીની ઉત્તર ધારા કે હોયસળ મંદિર-શૈલીનું જાણીતું મંદિર. કર્ણાટકના હસન જિલ્લાના ‘હલેબીડ’ના સ્થળે હોયસળ વંશના રાજાઓની પ્રસિદ્ધ રાજધાની દ્વારસમુદ્ર હતી. ત્યાં ઈ. સ. 1118માં આ મંદિર બંધાવવું શરૂ થયું હતું; પરંતુ તે અધૂરું રહ્યું. અભિલેખ પ્રમાણે હોયસળ નરેશ નરસિંહ પહેલાના શાસન દરમિયાન સાર્વજનિક નિર્માણ વિભાગના…
વધુ વાંચો >હોયેન (Hauyne)
હોયેન (Hauyne) : સોડાલાઇટ સમૂહનું ખનિજ. અસંતૃપ્ત ખનિજો પૈકીનું એક. રાસા. બં. : (Na·Ca)4–8 Al6Si6O24(SO4)1–2. સ્ફ. વર્ગ : ક્યુબિક. સ્ફ. સ્વરૂપ : સ્ફટિકો મોટે ભાગે ડોડેકાહેડ્રલ અથવા ઑક્ટાહેડ્રલ; સામાન્ય રીતે ગોળાકાર દાણા રૂપે મળે. યુગ્મતા (111) ફલક પર; આંતરગૂંથણી યુગ્મો પણ મળે; સંપર્ક યુગ્મો કે પડ યુગ્મો પણ મળે. દેખાવ…
વધુ વાંચો >હોરા જ્યોતિષ
હોરા, જ્યોતિષ : જુઓ જ્યોતિષશાસ્ત્ર ત્રિસ્કંધ.
વધુ વાંચો >હોરા સુંદરલાલ
હોરા, સુંદરલાલ (જ. 1896, લાહોર; અ. 1955, કૉલકાતા) : ભારતના વીસમી સદીના એક પ્રખ્યાત મત્સ્યવિજ્ઞાની. ભારતની મીઠા પાણીની માછલીઓ અને ખાસ કરીને વાતજીવી (air breathing) માછલીઓ ઉપરનું તેમનું સંશોધન પ્રશંસનીય છે. 1919માં લાહોરની સરકારી કૉલેજમાંથી એમ.એસસી. પદવી મેળવી અને ત્યારબાદ લાહોર યુનિવર્સિટીમાંથી તે જ વિષય પર ડી.એસસી.(ડૉક્ટર ઑવ્ સાયન્સ)ની પદવી…
વધુ વાંચો >હોરેસ
હોરેસ (જ. ડિસેમ્બર ઈ. પૂ. 65, વેનુઝિયા, ઇટાલી; અ. 27 નવેમ્બર ઈ. પૂ. 8, રોમ) : લૅટિન ઊર્મિકવિ અને કટાક્ષલેખક. પૂરું નામ ક્વિન્ટસ હોરેશિયસ ફ્લેક્સ. સમ્રાટ ઑગસ્ટસના સમયના ઓડ અને એપિસ્ટલ કાવ્યોના રચયિતા. પ્રેમ, મૈત્રી, તત્ત્વજ્ઞાન અને કાવ્યકલા તેમના પ્રિય વિષયો. કદાચ ઇટાલીના મધ્ય ભાગના સેબેલિયન પહાડી પ્રદેશના મૂળ ભાગમાં…
વધુ વાંચો >હોરે સોમનાથ
હોરે, સોમનાથ (જ. 1921, ચિત્તાગોંગ; અ. 2006, બંગાળ) : અગ્રણી ભારતીય શિલ્પી અને ચિત્રકાર. એ અલ્પમતવાદી (minimalist) શિલ્પસર્જન માટે જાણીતા છે. કૉલકાતાની ગવર્નમેન્ટ કૉલેજ ઑવ્ આર્ટ ઍન્ડ ક્રાફ્ટમાં તેમણે કલાનો અભ્યાસ કર્યો. વિશ્વભારતી યુનિવર્સિટીના કલાભવનમાં પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવા આપ્યા બાદ શાંતિનિકેતનમાં શિલ્પનું અધ્યાપન કર્યું. સોમનાથ હોરેએ દોરેલું એક ચિત્ર દિલ્હીની…
વધુ વાંચો >હોર્ટા બેરોન વિક્ટર
હોર્ટા, બેરોન વિક્ટર (જ. 1861; અ. 1947) : બેલ્જિયમનો જાણીતો સ્થપતિ. 1878–80 દરમિયાન પૅરિસમાં શિક્ષણ લીધું. તે પછી બેલેટની (Balat) નીચે બ્રુસ્સેલ્સ અકાદમીમાં શિક્ષણ લીધું. 1892માં હોટલ ટાસ્સેલ(Tassel)ની ડિઝાઇન કરી. ત્યારથી તેણે યુરોપિયન સ્થાપત્યમાં પ્રવેશ કર્યો. તે પછી મેક્સિકન એમ્બેસીની ડિઝાઇન કરી. હોટલ ટાસ્સેલ બહારથી આશ્ચર્યચકિત કરે તેવી નથી; પરંતુ…
વધુ વાંચો >હૉર્નફેલ્સ (Hornfels)
હૉર્નફેલ્સ (Hornfels) : વિકૃત ખડકનો એક પ્રકાર. સંસર્ગવિકૃતિ કે ઉષ્ણતાવિકૃતિ દ્વારા બનેલો સૂક્ષ્મ દાણાદારથી મધ્યમ દાણાદાર, ગ્રૅન્યુલોઝ સંરચનાવાળો, પણ શિસ્ટોઝ સંરચનાવિહીન વિકૃત ખડક. આ પ્રકારના ખડકમાં વિકૃતિ દ્વારા ઉદભવતાં સંભેદ કે સમાંતર ખનિજ-ગોઠવણી હોતી નથી. તેમાં સંભવત: મોટા પરિમાણવાળા સ્ફટિકો–પૉર્ફિરોબ્લાસ્ટ કે મૂળ ખડકના અવશિષ્ટ મહાસ્ફટિકો હોઈ શકે. મૂળ માતૃખડકમાંનું નિક્ષેપક્રિયાત્મક…
વધુ વાંચો >હોમરૂલ આંદોલન
હોમરૂલ આંદોલન : ભારત માટે હોમરૂલ (સ્વરાજ) મેળવવા લોકમાન્ય ટિળક તથા શ્રીમતી એની બેસન્ટે શરૂ કરેલ આંદોલન. ટિળક છ વર્ષની કેદની સજા માંડલે(મ્યાનમાર)માં ભોગવીને જૂન 1914માં દેશમાં પાછા ફર્યા. તેમને લાગ્યું કે દેશની વાસ્તવિક પ્રગતિ તથા કલ્યાણ વાસ્તે ‘સ્વરાજ’ આવશ્યક હતું. પોતાના ધ્યેય તરીકે તેમણે ‘હોમરૂલ’ શબ્દ પસંદ કર્યો, કારણ…
વધુ વાંચો >હોમ હાન્યા (Holm Hanya)
હોમ, હાન્યા (Holm, Hanya) (જ. 3 માર્ચ 1893, જર્મની; અ. 3 નવેમ્બર 1992, ન્યૂયૉર્ક સિટી, યુ.એસ.) : જર્મન–અમેરિકન આધુનિક નર્તકી અને કૉરિયોગ્રાફર. મૂળ નામ જોહાના એકર્ટ કુન્ટ્ઝ (Johanna Eckert Kuntce). ફ્રેન્કફર્ટની અને હેલેરો ખાતે ડેલ્ક્રોઝની ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં નૃત્યનો અભ્યાસ કર્યા પછી હોમ ડ્રેસ્ડન ખાતેની મૅરી વિગ્મૅન્સ સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં થોડા સમય માટે…
વધુ વાંચો >હોમાન્સ જ્યૉર્જ કાસ્પર
હોમાન્સ, જ્યૉર્જ કાસ્પર (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, બૉસ્ટન, મૅસેચૂસેટ્સ, યુ.એસ.; અ. 1989) : અમેરિકાના સમાજશાસ્ત્રી. ધનિક કુટુંબમાં જન્મ. કુટુંબનું સમૃદ્ધ પુસ્તકાલય જ તેમને શાળા કરતાં પણ વધુ શિક્ષણ આપનાર નીવડ્યું. સ્નાતક અને અનુસ્નાતક કક્ષાનું શિક્ષણ તેમણે હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં લીધું. આ જ યુનિવર્સિટીમાં તેમણે જુનિયર ફેલોથી શરૂ કરીને ક્રમશ: ફૅકલ્ટી-ઇન્સ્ટ્રક્ટર, ઍસોસિયેટ…
વધુ વાંચો >હોમિયોપથી (સમચિકિત્સાવિજ્ઞાન)
હોમિયોપથી (સમચિકિત્સાવિજ્ઞાન) : રોગોપચારનું એક વિલક્ષણ ચિકિત્સાવિજ્ઞાન. ગ્રીક શબ્દ ‘homois’ એટલે like (= સમ) અને ‘pathos’ એટલે suffering (= દર્દ) પરથી તેનું નામ હોમિયોપથી આપવામાં આવ્યું છે. તે ઍલૉપથી (allopathy) અને આયુર્વેદ પછી ત્રીજા ક્રમે આવતું વૈકલ્પિક ચિકિત્સાવિજ્ઞાન છે. હોમિયોપથીના સ્થાપક ડૉ. સેમ્યુઅલ હૉનેમાનના નામ પરથી આ ચિકિત્સાપદ્ધતિને હૉનેમાનની ચિકિત્સાપદ્ધતિ…
વધુ વાંચો >હોમો
હોમો : માનવ માટે વપરાતો વૈજ્ઞાનિક શબ્દ. માનવ-ઉત્ક્રાંતિની કક્ષાઓ પૈકી સીધી અંગસ્થિતિ ધરાવતો માનવ-પ્રકાર. માનવ-ઉત્ક્રાંતિના ઇતિહાસમાં તેની કક્ષા છેલ્લી ગણાય છે. પ્રાણીઓ માટે કરેલા વર્ગીકરણ મુજબ, માનવને વંશ હોમિનિડી, શ્રેણી કેટાહ્રિની, ગણ અંગુષ્ઠધારી (Primates), ઉપગણ પુરુષાભ વાનર(કપિ anthrapoid apes)માં મૂકવામાં આવેલો છે. અંગુષ્ઠધારીઓનો બીજો એક ઉપગણ પ્રોસિમી પણ છે. કેનોઝોઇક…
વધુ વાંચો >હોમો-ઇરેક્ટસ
હોમો-ઇરેક્ટસ : ઘણાખરા નૃવંશશાસ્ત્રીઓ દ્વારા માન્ય ગણાતો, આજથી આશરે 15 લાખ વર્ષ અગાઉથી 3 લાખ વર્ષ અગાઉના ગાળામાં ઉત્ક્રાંતિ પામેલી માનવજાતિનો એક પ્રકાર. હોમો-ઇરેક્ટસનું શારીરિક માળખું લગભગ આજના માનવ જેવું જ હતું; પરંતુ તેનું મગજ થોડુંક નાનું હતું અને દાંત થોડાક મોટા હતા. તેની ઊંચાઈ 150 સેમી. જેટલી હતી અને…
વધુ વાંચો >હોમોનોઇઆ
હોમોનોઇઆ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા યુફોરબિયેસી કુળની ક્ષુપ કે નાનાં વૃક્ષોની બનેલી નાનકડી પ્રજાતિ. તેનું વિતરણ ભારતથી ન્યૂગિની સુધી થયેલું છે. ભારતમાં તેની ચાર જાતિઓ થાય છે. પાષાણભેદક(Homonoia riparia)ની પુષ્પીય શાખા Homonoia riparia Lour (સં. પાષાણભેદક, ક્ષુદ્ર પાષાણભેદ; તે. તનીકી, સિરિદામનું; ત. કટ્ટાલરી; ક. હોલેનાગે, નીરગંગીલે; મલ. કટ્આલ્લારી, વાંગી…
વધુ વાંચો >હોમ્સ આર્થર
હોમ્સ, આર્થર (જ. 14 જાન્યુઆરી 1890, હેબ્બર્ન, ડરહામ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 20 સપ્ટેમ્બર 1965, લંડન) : અંગ્રેજ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. તેઓ સામાન્ય ભૂસ્તરશાસ્ત્ર, ખનિજવિદ્યા, ભૂભૌતિકશાસ્ત્ર તેમજ ભૂપૃષ્ઠ આકારિકી વિજ્ઞાન માટે જાણીતા છે. તેમણે કિરણોત્સારી માપન-પદ્ધતિથી ખડકોનાં વયનિર્ધારણ કરવાની પદ્ધતિ વિકસાવેલી. 1913માં તેમણે સર્વપ્રથમ વાર માત્રાત્મક ભૂસ્તરીય પદ્ધતિથી ખડકોનું વયનિર્ધારણ કરી શકાતું હોવાનું સૂચન…
વધુ વાંચો >હોમ્સ શેરલૉક
હોમ્સ, શેરલૉક : ડિટેક્ટિવ નવલકથાકાર સર આર્થર કૉનન ડૉઇલનું જગત-સાહિત્યમાં જાણીતું પાત્ર. શેરલોક જગત-મશહૂર ડિટેક્ટિવ છે. જોકે આ પ્રકારનું પાત્ર એડગર ઍલન પૉએ ‘ડુપિન’નું સર્જેલ. ડુપિન તરંગી અલૌકિક બુદ્ધિપ્રતિભા ધરાવનાર વ્યક્તિ છે તો શેરલૉક લોકમાનસમાં કાયમ માટે વસી ગયેલ પાત્ર છે. ડૉઇલના આદરણીય પ્રાધ્યાપક ડૉ. જૉસેફ બેલ મેડિકલ કૉલેજમાં અધ્યાપન…
વધુ વાંચો >હોયલ ફ્રેડ (સર) [Hoyle Fred (Sir)]
હોયલ, ફ્રેડ (સર) [Hoyle Fred (Sir)] (જ. 24 જૂન 1915, બિંગ્લે, યૉર્કશાયર, બ્રિટન; અ. 20 ઑગસ્ટ 2001, બોર્નમથ, ઇંગ્લૅન્ડ) : વિશ્વની ઉત્પત્તિ, ઉત્ક્રાંતિ અને તેના ભાવિને લગતાં રહસ્યોની જાણકારી ઉપલબ્ધ કરવાના પ્રયાસો કરનાર બ્રિટિશ ખગોળ-ભૌતિકવિજ્ઞાની (Astrophysicist). (સર) ફ્રેડ હોયલ પ્રાથમિક શિક્ષણ વતનમાં લીધું. એક દિવસે તેમની વર્ગશિક્ષિકાએ બાળકોને પાંચ પાંખડીનું…
વધુ વાંચો >