૨૫-૧૯

હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)થી હેરુક

હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)

હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides) : સ્કૉટલૅન્ડના મુખ્ય ભૂમિભાગથી વાયવ્ય તરફ આવેલો ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 56° 30´થી 58° 30´ ઉ. અ. અને 5° 30´થી 7° 30´ પ. રે. વચ્ચેનો અંદાજે 14,763 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ ટાપુસમૂહમાં આશરે 500 જેટલા ટાપુઓ આવેલા છે, તે પૈકીના માત્ર 100થી…

વધુ વાંચો >

હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ)

હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ) : આયુર્વેદની રસ-ઔષધિ પ્રકારની એક વિશિષ્ટ ઔષધિ. તે રસવિજ્ઞાનના અમૂલ્ય ઔષધિરત્નોમાંનું એક ઉત્તમ રત્ન છે. આ એક જ નામની ઔષધિના વિવિધ રસગ્રંથોમાં તેમાં પડનારા દ્રવ્યોના પ્રકાર અને તેમની લેવાતી માત્રાની વિવિધતાને કારણે લગભગ 10થી પણ વધુ પ્રકાર જોવા મળે છે. એકલા ‘આર્યભિષક’ ગ્રંથમાં તેના 10 પ્રકાર…

વધુ વાંચો >

હેમચંદ્રાચાર્ય

હેમચંદ્રાચાર્ય [જ. ઈ. સ. 1089, કાર્તિકી પૂર્ણિમા; ધંધૂકા, જિ. અમદાવાદ; અ. ઈ. સ. 1173, પાટણ (ઉ.ગુ.)] : કલિકાલસર્વજ્ઞ મહાન જૈનાચાર્ય. મોઢ વણિક જ્ઞાતિમાં જન્મ. દીક્ષા પૂર્વેનું મૂળ નામ ચંગદેવ. માતાનું નામ પાહિણી અને પિતાનું નામ ચાચિગ. સંસ્કૃત કવિઓની પરંપરા મુજબ હેમચંદ્રાચાર્યે પણ પોતાના અંગત જીવન વિશે કોઈ જ માહિતી નોંધી…

વધુ વાંચો >

હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી

હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી : ઉત્તર ગુજરાતના ત્રણ જિલ્લાઓ માટે સ્થાપવામાં આવેલી યુનિવર્સિટી. મૂળ નામ ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી; પરંતુ વર્ષ 2003માં તેને ‘હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી’ એવું નવું નામ આપવામાં આવ્યું. હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી ગુજરાત સરકારે રાજ્યમાં ઉચ્ચશિક્ષણના વિકાસની સમીક્ષા તેમજ યુનિવર્સિટીઓના કાર્યક્ષેત્ર અને સુચારુ આયોજન માટે પ્રો. વી.…

વધુ વાંચો >

હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ

હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ : પ્રાચીન ભારતીય પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ. આચાર્ય હેમચંદ્રે આચાર્ય પાણિનિની સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની ‘અષ્ટાધ્યાયી’ને સરળ રીતે રજૂ કરવા પ્રયત્ન કર્યો અને રાજા સિદ્ધરાજની પ્રેરણાથી સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ ‘સિદ્ધહેમ’ વ્યાકરણ અથવા ‘હૈમશબ્દાનુશાસન’માં રજૂ કર્યું. પાણિનિએ પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણથી વેદની ભાષાના વ્યાકરણના નિયમો અલગ પડતા હતા તે નિયમો…

વધુ વાંચો >

હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate)

હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate) : રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની બાબતમાં ક્રિયાશીલતા (reactivity) તથા ચયનાત્મકતા (વરણાત્મકતા, selectivity) વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવતી અભિધારણા. હેમન્ડે 1955માં તે રજૂ કરી હતી. તેને હેમન્ડલેફ્લર અભિધારણા પણ કહે છે. કોઈ પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં એક અગત્યની બાબત એ નીપજોને પ્રક્રિયકોથી અલગ પાડતો એક ઊર્જા-અંતરાય (energy barrier) છે. પ્રક્રિયકોએ નીપજોમાં ફેરવાવા માટે…

વધુ વાંચો >

હેમન્ત ઋતુ

હેમન્ત ઋતુ : ભારતના ષટ્ઋતુચક્રમાં પહેલી ઋતુ. ભારતની ભૌગોલિક અને સાંસ્કૃતિક સ્થિતિને અનુલક્ષીને શિયાળો, ઉનાળો અને ચોમાસુ ત્રણ ઋતુઓ મુખ્ય છે. આ ત્રણ ઋતુઓને પેટાવિભાગોમાં વહેંચી છ ઋતુઓ માનવામાં આવે છે. આ છ ઋતુઓ આ પ્રમાણે છે – હેમન્ત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં તે નવેમ્બર, ડિસેમ્બર…

વધુ વાંચો >

હેમન્સ કૉર્નેલી

હેમન્સ, કૉર્નેલી (જ. 28 માર્ચ 1892, ઘેન્ટ, બેલ્જિયમ; અ. 18 જુલાઈ 1968) : સન 1938ના આયુર્વિજ્ઞાન અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. તેમને આ સન્માન શ્વસનક્રિયાના નિયમનમાં શીર્ષધમની-વિવર (carotid sinus) અને મહાધમની(aorta)માંની ક્રિયાપ્રવિધિઓ દ્વારા ભજવાતા ભાગને શોધી કાઢવા માટે મળ્યું હતું. મહાધમની અને શીર્ષધમની(carotid artery)ના ફૂલેલા પોલાણ – વિવર – જેવા…

વધુ વાંચો >

હૅમરશીલ્ડ દાગ

હૅમરશીલ્ડ, દાગ (જ. 29 જુલાઈ 1905, જૉનકૉપિંગ, સ્વીડન; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1961, એન્ડોલા (Ndola) પાસે, ઉત્તર રહોડેશિયા હવે ઝામ્બિયા) : સ્વીડનના અર્થશાસ્ત્રી, રાજદ્વારી પુરુષ, રાષ્ટ્રસંઘના બીજા સેક્રેટરી-જનરલ અને વર્ષ 1961ના વિશ્વશાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના મરણોત્તર વિજેતા. દાગ હૅમરશીલ્ડ સ્વીડનના પૂર્વપ્રધાનમંત્રી જાલ્મર હૅમરશીલ્ડ(1914–17)ના પુત્ર. ઉપસાલા અને સ્ટૉકહોમ યુનિવર્સિટીઓમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ કર્યો…

વધુ વાંચો >

હેમલતા તેન્નાટી

હેમલતા તેન્નાટી (જ. 15 નવેમ્બર 1938, નિમ્માલુલુ, જિ. ક્રિશ્ર્ના, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખિકા. સામાન્ય રીતે તેઓ લતા તરીકે જાણીતાં છે. તેઓ વિજયવાડામાં સ્થાયી થયાં. તેમણે પરંપરાગત શિક્ષણ મેળવ્યું નથી, પરંતુ ખાનગી શિક્ષકો દ્વારા તેમણે તેલુગુ અને સંસ્કૃત સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ઘણી નાની વયે તેમણે ‘શિલાહૃદયમ્’ નામક નાટિકા આપી, જે…

વધુ વાંચો >

હેમેલીઆ

Feb 19, 2009

હેમેલીઆ : ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ કટિબંધીય અમેરિકાની સ્થાનિક કાષ્ઠમય ક્ષુપ-સ્વરૂપ ધરાવતી દ્વિદળી પ્રજાતિ. આ પ્રજાતિને રુબીએસી કુળમાં મૂકવામાં આવી છે. Hamelia patens Jacq. syn. H. erecta Jacq. ભારતમાં લાવવામાં આવેલી જાતિ છે અને ઉદ્યાનોમાં શોભન વનસ્પતિ તરીકે વિપુલ પ્રમાણમાં ઉછેરવામાં આવે છે. હેમેલીઆની પુષ્પસહિતની શાખા તેના છોડ મોટા, સદાહરિત, 2.0…

વધુ વાંચો >

હેમ્પ

Feb 19, 2009

હેમ્પ : જુઓ રેસા અને રેસાવાળા પાકો.

વધુ વાંચો >

હેમ્પશાયર સ્ટુઅર્ટ

Feb 19, 2009

હેમ્પશાયર સ્ટુઅર્ટ (જ. 1 ઑક્ટોબર 1914; અ. 13 જૂન 2004) : અંગ્રેજ તત્વચિંતક. સ્ટુઅર્ટ ન્યૂટન હેમ્પશાયર બેલિયૉલ કૉલેજ, ઑક્સફર્ડ(ઇંગ્લૅન્ડ)માંથી 1936માં સ્નાતક થયા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન 1940માં તેમને લશ્કરમાં જોડાવું પડ્યું હતું. શારીરિક ક્ષમતાના અભાવમાં મિલિટરી ઇન્ટેલિજન્સ ખાતામાં તેઓએ કામ સ્વીકાર્યું હતું. 1947થી 1960 સુધી તેમણે યુનિવર્સિટી કૉલેજ, લંડનમાં અધ્યાપનકાર્ય…

વધુ વાંચો >

હૅમ્બર્ગ

Feb 19, 2009

હૅમ્બર્ગ : જર્મનીનું બીજા ક્રમે આવતું મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 53° 33´ ઉ. અ. અને 9° 59´ પૂ. રે.. તે જર્મનીના હૅમ્બર્ગ વહીવટી વિભાગનું પાટનગર પણ છે. તેનો વિસ્તાર 760 ચોકિમી. જેટલો છે. આ રીતે તે શહેર હોવા ઉપરાંત આજુબાજુના ઉત્તર જર્મનીના પ્રદેશને આવરી લેતું રાજ્ય પણ છે. વળી…

વધુ વાંચો >

હૅમ્લેટ

Feb 19, 2009

હૅમ્લેટ : શેક્સપિયરના તે જ નામ ધરાવતા જાણીતા નાટક પર આધારિત ચલચિત્ર. નિર્માણ વર્ષ : 1948. ભાષા : અંગ્રેજી, શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માતા : રેજિનાલ્ડ બૅક, લૉરેન્સ ઑલિવિયર. દિગ્દર્શક : લૉરેન્સ ઑલિવિયર. કથા : વિલિયમ શેક્સપિયરના નાટક પર આધારિત પટકથા. સંગીત : વિલિયમ વૉલ્ટન. છબિકલા : ડૅસમન્ડ ડિકિન્સન. મુખ્ય કલાકારો…

વધુ વાંચો >

હૅમ્લેટ પ્રિન્સ ઑફ ડેન્માર્ક (1601)

Feb 19, 2009

હૅમ્લેટ, પ્રિન્સ ઑફ ડેન્માર્ક (1601) : વિશ્વના મહાન અંગ્રેજ કવિ-નાટકકાર શેક્સપિયર(1564–1616)ની પ્રસિદ્ધ ટ્રૅજેડી (કરુણાંત નાટક). નાટકની રચના સર્જકના 1601થી 1608 વર્ષોનાં પરિપક્વ સર્જનકાળ દરમિયાન થઈ હતી; એ જ સમયગાળામાં ‘ઑથેલો’, ‘કિંગ લિયર’ અને ‘મૅકબેથ’ એ ત્રણ અન્ય મહાન કરુણાંત નાટકો પણ રચાયાં હતાં. ‘હૅમ્લેટ’ અતિ પ્રસિદ્ધ અને બહુચર્ચિત નાટક છે.…

વધુ વાંચો >

હેમ્સન નુટ

Feb 19, 2009

હેમ્સન, નુટ (જ. 4 ઑગસ્ટ 1859, લોમ, નૉર્વે; અ. 19 ફેબ્રુઆરી 1952, ગ્રિમ્સ્ટાડની નજીક) (મૂળ નામ નુટ પેડરસન) : નૉર્વેના નવલકથાકાર, નાટ્યકાર અને કવિ. 1920ના સાહિત્ય માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં નવ્ય-રોમૅન્ટિક ચળવળના નેતાઓ પૈકીના એકમાત્ર વાસ્તવવાદના વિરોધી. નુટ હેમ્સન પિતાનો વ્યવસાય કપડાં સીવવાનો અને માતા ઘરકામ કરતાં.…

વધુ વાંચો >

હેયડન ફ્રૅન્ઝ જૉસેફ

Feb 19, 2009

હેયડન, ફ્રૅન્ઝ જૉસેફ (જ. 1732; અ. 1809) : પાશ્ચાત્ય સંગીતના જાણીતા સંગીતકાર-સ્વરકાર. ઑસ્ટ્રિયાના વતની. નાની વયમાં વિયેના ખાતેના એક ચર્ચમાં સંગીતની પ્રાથમિક તાલીમ લીધી. શિક્ષકના વ્યવસાયમાંથી તથા જાણીતા સંગીતકારો સાથે સંગત કરીને જેમતેમ કરીને તેઓ ગુજરાન કરતા હતા; પરંતુ વિયેનાના કેટલાક ઉમરાવો તેમની સ્વરરચનાથી પ્રભાવિત થયા પછી તેમની સંગીતક્ષેત્રમાં ચઢતી…

વધુ વાંચો >

હેય્સે પૉલ જોહાન લુડવિગ વૉન

Feb 19, 2009

હેય્સે, પૉલ જોહાન લુડવિગ વૉન (જ. 15 માર્ચ 1830, બર્લિન; અ. 2 એપ્રિલ 1914, મ્યૂનિક) : જર્મન લેખક. 1910ના સાહિત્ય માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. પિતા રૉયલ યુનિવર્સિટીના પ્રાધ્યાપક કે. ડબ્લ્યૂ. એલ. હેય્સે અને યહૂદી માતા જુલી-ની-સાલિંગ. શિક્ષણ જિમ્નેશિયમમાં 8થી 17 વર્ષના થયા ત્યાં સુધી. બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં બે વર્ષ માટે ભાષાશાસ્ત્રનું…

વધુ વાંચો >

હેરડ–ડોમર મૉડલ

Feb 19, 2009

હેરડ–ડોમર મૉડલ : હેરડ અને ડોમર આ બે અર્થશાસ્ત્રીઓના સંયુક્ત નામે પ્રચલિત થયેલ આર્થિક વિકાસની પ્રક્રિયાને લગતો સિદ્ધાંત. તેમની મુખ્ય દલીલ એ હતી કે કોઈ પણ અર્થકારણમાં સમતોલ વિકાસનું સહજગમ્ય વલણ હોતું જ નથી. આ મંતવ્ય આર. એફ. હેરડે 1939માં અને ઇ. ડી. ડોમરે ત્યારબાદ લગભગ તરત જ રજૂ કર્યું…

વધુ વાંચો >