૨૫.૧૦
હિદાયતુલ્લાહ, મોહમ્મદથી હિમનદીઓ (Glaciers)
હિપેરિન અને પ્રતિહિપેરિન ઔષધો
હિપેરિન અને પ્રતિહિપેરિન ઔષધો : લોહીને નસમાં ગંઠાઈ જતું અટકાવતું ઝડપી ઔષધ. મૅક્લિને તેને 1916માં, જ્યારે તેઓ એક તબીબી વિદ્યાર્થી હતા ત્યારે શોધ્યું. તે શરીરના દંડકકોષો(mast cells)માં કણિકાઓ રૂપે કુદરતી સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ રસાયણ છે. યકૃત(liver)માં દંડકકોષો ઘણા હોય છે અને તેથી તેને યકૃતીન (heparin) એવું નામ મળ્યું છે. તે ફેફસાંમાં…
વધુ વાંચો >હિપોક્રૅટસ (આયુર્વિજ્ઞાન)
હિપોક્રૅટસ (આયુર્વિજ્ઞાન) (જ. ઈ. પૂ. 460, કોસ, ગ્રીસ; અ. ઈ. પૂ. 370, લૅરિસા, ગ્રીસ) : આયુર્વિજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં ઘણું મહત્વનું સ્થાન ધરાવનાર પ્રાચીન ગ્રીક તબીબ. તેમની પિતૃવંશાવલિ પ્રમાણે તેઓ ઍસ્ક્લોપિયસના વંશજ હતા અને માતૃપક્ષે તેમના પૂર્વજ હેરેક્લિસ હતા. તેઓ પેરિક્લિસના યુગના તબીબ હતા. તેમને ‘આયુર્વિજ્ઞાનીય ચિકિત્સા(medicine)ના પિતા’ માનવામાં આવે છે. આયુર્વિજ્ઞાનના…
વધુ વાંચો >હિપોક્રૅટસ (ઇતિહાસ)
હિપોક્રૅટસ (ઇતિહાસ) (જ. ઈ. પૂ. 460, કોસ ટાપુ, ગ્રીસ; અ. ઈ. પૂ. 377, લેરીસા, થેસાલી) : પ્રાચીન કાળનો ગ્રીક ફિઝિશિયન (વૈદ, દાક્તર) અને આધુનિક વૈદકશાસ્ત્રનો પિતા. ડૉક્ટરોએ લેવાના જાણીતા સોગંદ સાથે તેમનું નામ જોડાયેલું છે. તેમના જીવન વિશેની ઘણી અલ્પ માહિતી મળે છે. ઇફેસસના સોરેનસે ઈસુની ત્રીજી સદીમાં તેનું જીવનચરિત્ર…
વધુ વાંચો >હિપોક્રૅટસની પ્રતિજ્ઞા
હિપોક્રૅટસની પ્રતિજ્ઞા : આધુનિક ચિકિત્સાવિદ્યા(આયુર્વિજ્ઞાન)ના વ્યાવસાયિકોએ નૈતિકતા અંગે લેવાની પ્રતિજ્ઞા. ઈ. પૂ.ના 4થા સૈકામાં આયુર્વિજ્ઞાનના પિતા ગણાતા હિપોક્રૅટસે તે લખી છે એવું મનાય છે. તેનો તેમના અક્ષરદેહ(corpus)માં સમાવેશ કરાયેલો છે. લુડ્વિગે આ પ્રતિજ્ઞાનું લખાણ પાયથાગોરસના સિદ્ધાંતમત(theory)માં માનનારાઓએ કર્યું છે એવું દર્શાવ્યું છે, પણ બહુમત તેને સ્વીકારતો નથી. હાલ તેનું ઐતિહાસિક…
વધુ વાંચો >હિપોપૉટેમસ (Hippopotamus)
હિપોપૉટેમસ (Hippopotamus) : જમીન ઉપરનું ત્રીજા નંબરનું વજનદાર જીવંત સ્થળચર પ્રાણી. ‘હિપોપૉટેમસ’ શબ્દનો અર્થ છે – ‘નદીનો ઘોડો’. તે પોતાનો મોટા ભાગનો સમય પાણીમાં ગાળે છે. તે પૂર્વ આફ્રિકા અને પશ્ચિમ આફ્રિકાની નદીઓ અને સરોવરોમાં મોટી સંખ્યામાં જોવા મળે છે. તેનું શરીર ગોળ બેરલ (પીપ) જેવું હોય છે અને શીર્ષ…
વધુ વાંચો >હિપ્ટેજ
હિપ્ટેજ : જુઓ માધવીલતા.
વધુ વાંચો >હિપ્સોમીટર (Hypsometer)
હિપ્સોમીટર (Hypsometer) : ઊંચાઈ માપવાનું સાધન. તે વિમાનોમાં તેમજ ભૂમિ પરના સર્વેક્ષણ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. સમુદ્રસપાટીથી ઊંચાઈએ જતાં વાતાવરણનું દબાણ ઘટે છે, તે સિદ્ધાંત પર આ સાધન કાર્ય કરે છે. સમુદ્રસપાટીએ વાતાવરણનું દબાણ 760 મિમી. હોય છે, તે સૂત્રને આધારે ઊંચાઈ તેમજ દબાણમાં થતો વધારોઘટાડો જાણી શકાય છે. પ્રવાહીના…
વધુ વાંચો >હિબ્રૂ (પ્રજા) (જ્યૂ યહૂદી)
હિબ્રૂ (પ્રજા) (જ્યૂ, યહૂદી) : એશિયા માઇનોરની એક જાતિ. હિબ્રૂ પ્રજા પેલેસ્ટાઇનમાં સ્થાયી થઈ એ પહેલાં એક સ્થળેથી તે બીજે સ્થળે ભટકતી હતી. બાઇબલની કથા અનુસાર હિબ્રૂ જાતિના જન્મદાતા અબ્રાહમ હતા. તેમણે અર છોડીને પેલેસ્ટાઇન તરફ મહાકૂચ કરી; પરંતુ આ પ્રદેશ રણવિસ્તાર હોઈ તેઓ ઇજિપ્ત ગયા જ્યાં પહેલેથી હિબ્રૂ પ્રજા…
વધુ વાંચો >હિબ્રૂ ભાષા અને સાહિત્ય
હિબ્રૂ ભાષા અને સાહિત્ય : યહૂદીઓની પ્રાચીન ભાષા. મૂળ સેમિટિક જૂથની, ફીનિશિયન અને મૉબાઇટ ભાષાજૂથ સાથે નજીકનો નાતો ધરાવતી કેનાઇટ પેટાજૂથની ઇભ્રી કે ઇઝરાયેલ પ્રજા દ્વારા વપરાતી ભાષા. પેલેસ્ટાઇનની જૉર્ડન નદીના પશ્ચિમ કિનારે આવેલ કેનાન પ્રદેશમાં યહૂદીઓ તેનો ઉપયોગ કરતા હતા. તે કેનાન અને જુડીનની ભાષા તરીકે ઓળખાતી હતી. ઈ.…
વધુ વાંચો >હિમ અને હિમસ્વરૂપો
હિમ અને હિમસ્વરૂપો : જુઓ હિમનદીઓ.
વધુ વાંચો >હિદાયતુલ્લાહ મોહમ્મદ
હિદાયતુલ્લાહ, મોહમ્મદ (જ. 17 ડિસેમ્બર 1905; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1992) : ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપ્રમુખ અને સર્વોચ્ચ અદાલતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ. ભારતમાં અનુસ્નાતક કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ મેળવી ઇંગ્લૅન્ડ ગયા. કેમ્બ્રિજમાંથી બૅરિસ્ટર ઍટ લૉ થયા. હિન્દુ મહિલા પુષ્પાબહેન સાથે તેમણે આંતરધર્મીય લગ્ન કર્યા હતા. ભારત આવી ઍડ્વોકેટ તરીકે નાગપુર વડી અદાલતમાં કામગીરી બજાવી. 1930–1946ના…
વધુ વાંચો >હિદેયોશી
હિદેયોશી (જ. 6 ફેબ્રુઆરી 1537, એઇચીપ્રિફેક્ચર, ઓવારી, જાપાન; અ. 18 ઑગસ્ટ 1598) : જાપાનનો લશ્કરી અને રાજકીય નેતા. તેનું આખું નામ ટોયોટોમી હિદેયોશી હતું. ટોયોટોમી હિદેયોશી તે લશ્કરમાં જોડાયો અને તેની નોંધપાત્ર લશ્કરી સિદ્ધિઓને લીધે પ્રખ્યાત થયો અને સત્તાધીશ બન્યો. તેણે 1585થી તેના અવસાન પર્યન્ત જાપાન પર શાસન કર્યું અને…
વધુ વાંચો >હિન્ડનબર્ગ પૉલ ફૉન
હિન્ડનબર્ગ, પૉલ ફૉન (જ. 2 ઑક્ટોબર 1847, પોસન, પ્રશિયા; અ. 2 ઑગસ્ટ 1934, ન્યૂ ડેક, જર્મની) : રાજનીતિજ્ઞ અને જર્મન ફિલ્ડ માર્શલ. જર્મનીના વાઇમર રિપબ્લિક(1925–1934)નો બીજો પ્રમુખ. મધ્યમવર્ગીય કુટુંબનું સંતાન. પિતા પ્રશિયાના અધિકારી, 11 વર્ષની વયે લશ્કરની કામગીરીનું આકર્ષણ. 1866માં પ્રશિયન લશ્કર પ્રારંભિક અધિકારી, તે વેળા ઑસ્ટ્રો–હંગેરિયન યુદ્ધમાં અને 1870–1877માં…
વધુ વાંચો >હિન્ડમાર્શ સરોવર
હિન્ડમાર્શ સરોવર : ઑસ્ટ્રેલિયાના વિક્ટોરિયા રાજ્યમાં આવેલું સ્વચ્છ જળનું સરોવર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 36° 00´ દ. અ. અને 142° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 12,000 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે જેપારિત(Jeparit)થી ઈશાનમાં આશરે 5 કિમી.ના અંતરે ડિમ્બલશાયરમાં આવેલું છે. તેના કાંઠાની લંબાઈ 64 કિમી. જેટલી છે. તેમાં…
વધુ વાંચો >હિન્દુ ધર્મ
હિન્દુ ધર્મ પ્રાચીન ભારતમાં વેદથી આરંભાયેલો મુખ્ય ધર્મ. ખ્રિસ્તી કે ઇસ્લામ જેવા ધર્મોની જેમ હિન્દુ ધર્મનો કોઈ સ્થાપક છે એમ કહી શકાય તેમ નથી; તેથી તેનું લક્ષણ બાંધવામાં પણ મુશ્કેલી પડે છે. શ્રી આનંદશંકર ધ્રુવે પોતાનાં પુસ્તકો ‘ધર્મવર્ણન’, ‘હિન્દુ વેદ ધર્મ’, ‘આપણો ધર્મ’માં આ અંગે ખાસી છણાવટ કરી છે અને…
વધુ વાંચો >હિન્દુસ્તાન (હિન્દી દૈનિક)
હિન્દુસ્તાન (હિન્દી દૈનિક) : 1936માં પ્રારંભ. દિલ્હી, કાનપુર, પટણા અને લખનઉથી પ્રકાશિત. હાલ(2009)માં તમામ આવૃત્તિનાં એડિટર ઇન ચીફ (મુખ્ય તંત્રી) સુશ્રી મૃણાલ પાંડે છે. હિન્દી દૈનિક ‘હિન્દુસ્તાન’ એ વાસ્તવમાં ‘હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ’ જૂથનું અખબાર છે. ઉપર્યુક્ત ચાર શહેરો ઉપરાંત ઉત્તર પ્રદેશના મેરઠ, આગ્રા અને કાનપુરથી 2006માં તેમજ ઉત્તરાખંડના દહેરાદૂનથી 2008માં ‘હિન્દુસ્તાન’ની…
વધુ વાંચો >હિન્દુસ્તાન ફિલ્મ કંપની
હિન્દુસ્તાન ફિલ્મ કંપની : ચલચિત્ર નિર્માણસંસ્થા. સ્થાપના 1918. દાદાસાહેબ ફાળકેએ મુંબઈમાં રહીને 1913માં ભારતનું પ્રથમ કથાચિત્ર ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ બનાવ્યું હતું. તે પછી પાંચેક વર્ષમાં જે કેટલાંક ચિત્રો બનાવ્યાં તેમાં છેલ્લું હતું ‘લંકાદહન’. આ ચિત્રને વ્યાવસાયિક રીતે ભારે સફળતા મળી હતી. તેને કારણે તેમને નાણાકીય સહાય માટે અને ભાગીદારીમાં ચિત્રનિર્માણ કંપની…
વધુ વાંચો >હિન્દુસ્થાન સમાચાર
હિન્દુસ્થાન સમાચાર : બહુભાષી સમાચાર સંસ્થા. પ્રારંભ ડિસેમ્બર 1948. સ્થાપક પ્રખ્યાત ચિંતક અને સામાજિક કાર્યકર્તા શ્રી શિવરામ શંકર આપટે ઉર્ફે દાદાસાહેબ આપટે. હિન્દુસ્થાન સમાચાર એ ભારતની વિવિધ ભાષાઓમાં સમાચાર સેવા પૂરી પાડતી સંસ્થા છે, જેનો લાભ ગુજરાતનાં નાનાંમોટાં 40 અખબાર–સામયિકો સહિત દેશનાં અનેક અખબાર–સામયિકો લે છે. આ સમાચાર સંસ્થાના નામ…
વધુ વાંચો >હિન્શેલવૂડ સીરિલ નૉર્માન (સર) (Hinshelwood Sir Cyril Norman)
હિન્શેલવૂડ, સીરિલ નૉર્માન (સર) (Hinshelwood Sir Cyril Norman) (જ. 19 જૂન 1897, લંડન; અ. 9 ઑક્ટોબર 1967, લંડન) : બ્રિટિશ ભૌતિકરસાયણવિદ અને 1956ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. હિન્શેલવૂડ એક ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટના એકના એક પુત્ર હતા. 1904માં તેમના પિતાનું અવસાન થયા પછી માતા ચેલસી (Chelsea) ખાતે સ્થાયી થયા અને હિન્શેલવૂડ…
વધુ વાંચો >હિપાર્કસ
હિપાર્કસ (જ. ઈ. પૂ. 190; અ. ઈ. પૂ. 120) : ગ્રીક ખગોળવિદ અને ગણિતશાસ્ત્રી. ખગોળવિદ્યાનો પદ્ધતિસર અભ્યાસ કરનારાઓમાં અગ્રેસર. ત્રિકોણમિતિની શોધ કરી. ચાંદ્ર-માસ અને સૌરવર્ષનો સમયગાળો ગણતરીથી નક્કી કર્યો. વિષુવ (equinoxes) પુરસ્સીણ(precession)ની શોધ કરનાર સંભવત: તે પ્રથમ હતા. 850 સ્થિર તારાઓનું કૅટલૉગ તૈયાર કર્યું. તારાઓના માનાંક (magni-tudes) નિર્દેશિત કર્યા. ચંદ્રનું…
વધુ વાંચો >